T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 318 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
23-MA’RUZA: YORUG’LIK NURLARI
 
REJA: 
 
1. Issiqlik nurlanishi 
2. Absolyut qora jismning nurlanish qonunlari 
 
Issiqlik nurlanishi. 
Tabiatda nur chiqish hodisalari juda ko‘pdir. Nurlanish 
ximiyaviy reaktsiya natijasida, gazlardan elektr toki o‘tish jarayonida, qattiq jismlarni 
tezlatilgan elektronlar dastasi bilan bombardimon qilinganda, va nihoyat, jismlar haroratini 
ko‘targanimizda hosil bo‘ladi. 
Nurlanishning eng ko‘p tarqalgan turi – jismlarni qizdirishda paydo bo‘ladigan 
nurlanishdir. Bu 
issiqlik nurlanishi
deb ataladi. Issiqlik nurlanishi ixtiyoriy haroratda 
vujudga kelib, past haroratlarda infraqizil nur ko‘rinishida, yuqori haroratlarda
qizg‘ish, zarg‘aldoq va oq yorug‘lik nurlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 
Issiqlik nurlanishi jarayoni jismning harorati bilan muvozanat holatida sodir bo‘ladi. 
Bu holda, jismning harorati ortishi bilan, uning nurlanish jadalligi ham ortib boradi. 
Muvozanatda bo‘lgan holat va jarayonlarga termodinamika qonunlarini qo‘llash mumkin. 
Issiqlik nurlanishini tavsiflash uchun ba’zi kattaliklarni aniqlab olamiz. 
Nurlanayotgan jismning birlik sirtidan 
(S = 1m
2
)
barcha yo‘nalishlar bo‘ylab (

= 2

fazoviy burchak) chiqayotgan energiya oqimi jismning energiyaviy yorituvchanligi 
R
e
deb 
ataladi. 
Biror sirtga nurlanish oqimi tushganda bu nurlanishning bir qismi sirtdan qaytadi, bir 
qismi sinib o‘tib ketadi va qolgan qismi jismda yutiladi.
 
Demak, tushuvchi nurlanish oqimi har uchala oqimlar yig‘indisidan iboratdir:
F
o
=F
q
+F
yu
+F
s
.

Oddiy o‘zgarishlarni bajarsak, quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz: 
Bu yerda 
– jismning nur qaytarish koeffitsienti, 
- nur yutish koeffitsienti 
va 
- nur o‘tkazish koeffitsienti deb ataladi. 
Shaffof jismlarda, bu koeffitsientlarning yig‘indisi 1 ga teng bo‘ladi 
, (1) 
Agarda jism nur o‘tkazmasa,
D 
= 0, 
ga teng bo‘ladi. Agarda jismning yutish koeffitsienti ham nolga teng bo‘lsa, ya’ni 
a 
= 0, u 
holda 
0
0
0
1









s
yu
q
0



q

0



yu
a
0



s
D
1



D
а

1


а

1



---