T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 302 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
24 – rasm. Toq Frenel sohali tirqishdagi difraksiya. 
(
24 - rasm
). U holda, 
x
koordinatali 
dx
yo‘lakchaning 
R
nuqtada hosil qiladigan tebranishini 
quyidagicha ifodalash mumkin:
 
, (1) 
bu yerda 
kx sin

- koordinatalari 0 va 
x
bo‘lgan, 
dx
elementar yo‘lakchadan
R 
nuqtaga 
kelgan tebranishlarning fazalari farqi, 
dx
bo‘lakning hosil qilgan tebranishi 
amplitudasidir. 
(1) – ifodani tirqish kengligi bo‘yicha integrallasak, 
R
nuqtadagi natijaviy maydonni 
topish mumkin. Quyidagi belgilashni kiritamiz: 
, (2) 
, (3) 
Istalgan 
R
nuqtadagi nurlanish jadalligi amplitudaning kvadratiga proportsionaldir: 
, (4) 
dx
kx
t
b
A
d
)
sin
cos(
0





dA
dx
в
A

0





sin
sin
2
b
кb


)
cos(
sin
0
2
2













t
A
d
b
b
2
2
0
2
2
0
sin
2
sin
2
sin
sin



























b
b
I
CA
I
0 
dx 
x 
x 
b 
Э 

P 
B 
A 
A 

x

sin


---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 303 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Ma’lumki,
ga teng. Shusababli, (4) – funksiya 

 
= 0 da 
maksimumga ega bo‘ladi. (2) – ifodadan, 

 
= 0 va 

= m

bo‘lganda minimum kuzatiladi, 
bu yerda
m 
= 

1,

2 va h.k.
25 - rasm.

 funksiyaning chizmasi. 
Demak, bitta tirqishda yorug‘lik jadalligi minimumi kuzatish sharti quyidagidan 
iborat: 
, (5) 
bu yerda 
m
– minimum tartibi
deb ataladi. Minimumlar orasida yoritilganlik maksimumlari 
joylashgan, ularning holati quyidagi shart bilan aniqlanadi: 
, (6) 
burchak qiymati ortishi bilan maksimum jadalligi kamaya boradi. Yorug‘lik oqimining 
katta qismi bosh (

90%), birinchi (

5%) va ikkinchi (

2%) maksimumlar atrofida yig‘iladi. 
Kuzatilishi mumkin bo‘lgan minimumning eng katta tartibi 
,
ga teng. (4) – ifodadan
I
0 
= 
I
f
ekanligi ko‘rinib turibdi, ya’ni difraktsiyaviy manzara 
linzaning markaziga nisbatan simmetrikdir. 
Tirqishga monoxromatik bo‘lmagan yorug‘lik nurlari tushsa, difraktsiya manzarasi 
maksimumlari har xil rangli nurlar uchun ekranning har xil nuqtalariga joylashadi va 
difraktsiyaviy spektr hosil qiladi. Markaziy maksimum oq nurdan tashkil topadi. O‘ng va 
chap taraflarda markazga yaqinroqda binafsha nurlar difraktsiya spektrlari kuzatiladi. 
1
sin
lim
0











2
sin










m
b

sin
2
)
1
2
(
sin




m
b

1
sin



b
m


---