коидалардан
чекинилган.
Сузларнинг
вгшентлик
назарияси
асосида узаро бирикиши натижасида лексик-семантик валентлик
тушунчаси шаклланади. Масалан,
бошинг иитайдими ва
калланг
игилайдими бирикувларида тугри кулланштган суз шакли, аксинча,
нотугри кулланилган шаклга нисбатан ноодатий богланиш
холатини содир этади. Бу эса денотатив сгруктуранинг илмий
тахлили билан боглик.
Бош сузида фикрлаш семаси,
калла сузида
эса фикрламаслик семаси мавжуд. Бу маънолар сузлар бирикувйда
сузловчининг коммуникатив нияти
бошкаруви асосида узаро хам
парадигматик, хам синтагматик жихатдан муносабатга киришади.
Лексик-семантик валентлик деган тушунча мана шу ходисалар
тахлилида юз беради. Агар тилда бундай коида мавжуд булса, уни
лингвистиканинг бошка сохаларига хам татбик килиш мумкин.
Синтактик валентлик назарияси, грамматик валентлик назарияси
каби тушунчалар хам шу асосда шаклланади. Тилдаги сузлар
лексик ёки грамматик маънодаги умумий ёхуд ухшаш белгилари
билан маълум типларга булинади. Сузлар уртасидаги алокалар
маълум ухшашлик ва тематик алокадорлик муносабати асосда
амалга ошади. Масалан,
гапирмоц, сузламонайтмоц, пичирламоц
кишиларнинг тушунчасида
семантик
структура
жихатидан
ухшашлик алокаси асосида бир лексик-семантик
гурухни ташкил
килади. Куп маъноли сузлар бир вактнинг узида бир канча лексик-
семантик ва тематик гурухларга тегишли булиши мумкинлиги билан
ажралиб туради. Лугавий бирликларнинг ухшашлик асосидаги
эмик белгилари ва улар уртасидаги синтагматик муносабат
тилда валентлик деб юритилади. Лексик-семантик, синтактик
ва грамматик валенглик назариялари шу сатх бирликларининг
парадигматик белгилар асосида ухшашликларга эга булиши оркали
юз беради. Валентлик назариясининг асоси лингвистик бирликлар
уртасидаги узаро бирикувдаги ассоциатив ухшашлик ва ассоциатив
фаркланиш тушунчалари билан изохланади. Бу назариядан урни
билан тилшуносликнинг барча коидаларида фойдаланиш мумкин.
Маълумки, суз алохида олинганда алока воситаси булолмайди.
Унинг функциялари нутк жараёнида юзага чикади. Бу эса уз-
узидан сузларнинг узаро бирикув табиати билан боглик булади.
Суз маъноси лексик-семантик ва мантикий-семантик катламлардан
46
иборат булади. Мантикий-семантик катламга тегишли булган
компонентлар суз маъносининг лексик-грамматик ва синтагматик
структурасини
белгилайди, Буни урганишда суз валентлигини
аниклашнинг ахамияти катта.
Сузларнинг
бошка
бирликлар
билан
бирикишида
суз
маъноларининг ахамияти катта. Масалан,
мевали, зилол, дарахт,
сув сузларини атрибутив усулда бириктирадиган булсак,
мевали
дарахт хамда
зилол сув бирикмаларики хосил килишимиз
мумкин.
Мевали сув ва
зилол дарахт бирикмасини тузсак хам,
грамматик бирикув конуни бузилмайди, бирок сузларни факат
фамматик коидалар асосидагина бириктириб булмайди. Нутк
жараёнида сузларнинг бир-бирига бирикиб келишида нограмматик
омилларнинг роли хам каттадир. Шунингдек, сузларнинг ясовчи
кушимчалар кабул килиши хакида
хам шу фикрларни айтиш
мумкин.
Гул+истон - гулистон,
тош+лоц - тошлок дейиш тугри,
лекин
гуллоц, тошистон деб булмайди. Демак, нутвда сузларнинг
бошка сузларга бирикувида хам, уларнинг ясовчи кушимча кабул
килишидахам сайлаш элементи (хусусияти) бор. Сузлар грамматик
модель такозо этган кушимчалардан факат узига кераклиларинигина
кабул килади. Бу хусусият
суз валентлиги дейилади15.
В алент лик сузнинг бошка элементлар билан синтактик
алокага кириша олиш имкониятидир. Валентлик купгина олимлар
томонидан тил бирликларининг узаро бирикиш имконияти сифатида
тан олинган булса-да, бир-биридан фарк киладиган талкинлар хам
мавжуд. Валентлик назарияси билан
боглик масалалар нафакат
тилшунослик сохасида, балки мантик, психология, эстетика
сохаларида хам кулланилади. И.Р.Гальперин суз валентлигини
кимёвий элемент хоссалари билан киёслайди: кимёвий элементлар
,\ам баъзи элементлар билан бирика олиш имкониятига эга, баъзи-
лари билан эса бирика олмайди16. И.Г.Ольшанский, С.Д.Кацнель-
сон, В.Г.Адмони, Б.А.Абрамов, И.Эрбен, Г.Хельбиг, Л.Теньер каби
тилшунослар валентлик тушунчаси хакида узларининг турлича
фикрларини айтиб утганлар. И.Кучкортоев суз маъноси — идеал
Do'stlaringiz bilan baham: