Tikelenesen “Parçalanasın”
Töremiyesen “Büyümeyesin”
Valla(h) “Vallahi”
Vicdanımda
Zaqnabut “Zıkkım”
Türkiye Türkçesinde ayrı yazılan, dua ve/veya teşekkür niteliğindeki kimi kalıp sözler de IrkTrkmTü.’de bitişik yazılarak tek sözcükten ibaret kalıp sözler görünümünde karşımıza çıkmaktadırlar:
Sağolun “Sağ olun”
Varol “Var ol”
3.1.3.2. Sözcük Öbeği Biçimindeki Kalıp Sözler
Hürriyet Gökdayı, Türkçede Kalıp Sözler adlı eserinde kalıplaşmış dil birimlerini yapılarına göre incelerken, bunların öbeklerden de oluşabileceklerini ifade etmiştir (2020: 26). “Birden fazla kelimenin anlam ve yapı bakımından bir birliktelik oluşturduğu dil bilgisel yapılar” (Altun 2011’den Gökdayı 2018: 13) olarak tanımlanabilen öbekler ya da kelime gruplarına IrkTrkmTü.’den aşağıdaki örnekleri gösterebiliriz:
Ağaç utup “Sopa yutmuş gibi dik durmak” (KK: Gİ)
Ağır ayağ “Hamile” (KK: GM)
Ağzı var dili yox “Utangaç, çekingen biri” (KK: Gİ)
ꜥakli yerinde “Zeki, akıllı” (KK: GM)
Ant iç- “Yemin etmek” (KK: GM)
At oxı “Çok hızlı koşan kimse” (Hürmüzlü 2013: 63)
Ayı günü içinde “Doğumuna az kalan birine söylenir” (KK: Gİ)
Baba evi “Baba evi” (KK: GM)
Babası ölmüş kimin “Babası olmuş gibi kederli, mutsuz” (KK: GM)
Baş üstüne “Emir edersin” (KK: Gİ)
Başı bağlı “Nişanlı, evli” (KK: GM)
Başı savığ “Umursamaz” (KK: Gİ)
Beyni puk “Çok geç anlayan birine söylenir” (KK: Gİ)
Ciğer yanığı “Evlat acısı” (KK: Gİ)
Çamır deve “Boylu boslu ama ağır hareketli” (Hürmüzlü 2013: 110)
Çeşt vaxtı “Sabah ile öğle arası” (Hürmüzlü 2013: 110)
Daş ürekli “Acımasız, taş yürekli” (KK: Gİ)
Dev nenesi “Hantal, çok büyük, fazlaca iriyarı” (Hürmüzlü 2013: 125)
Dili tatlı “Hoş sohbetli, tatlı dilli” (KK: Gİ)
Dili yaman “Sözleri acıtan kişiye söylenir” (KK: Gİ)
Dilimin ucunda/ altında “Söyleyeceği sözü unuttuğunu ifade etmek için kullanılır” (KK: Gİ)
Dört dörtlüğ “Eksiği yok, dört dörtlük” (KK: Gİ)
Dua eden “Dua eden” (KK: GM)
Dünyadan bixeber “Dünyadan habersiz” (KK: Gİ)
ꜥecci xeber “Kötü haber” (KK: GM)
El haqqı “Emeğinin karşılığında verilen para” (KK: Sİ)
Eli açuğ “Cömert” (KK: Sİ)
Eli ağır “bir işi çok yavaş yapan, yümrüğü güçlü” (KK: Sİ)
Eli qıssa “Zor durumda olan kimse” (KK: Sİ)
Eliv yağ baldadı “Hayırlı bir iş içinde olan birine söylenir” (KK: GM)
Elivden tutan yoxtı “Elinden geleni ardını koyma, elinden geleni yap, seni tutan bir şey yok” (KK: GM)
Ezer bezer “Anlamsız şeyler” (Hürmüzlü 2013: 139)
Fitne fasat “Ara bozan” (Hürmüzlü 2013: 146)
Fortaçı “Abartılı sözler sarfetmeyi adet edinen kimse” (Hürmüzlü 2013: 146)
Göt taxtası “Oturak, küçücük alaçak tabura” (Hürmüzlü 2013: 152)
Götî âğır “Tembel, ağır hareket eden” (Hürmüzlü 2013: 152)
Götî xınnalı “Ağırlığı olan kişi” örneğin: ardıvca götî xınnalı göndermişem (Hürmüzlü 2013: 152).
Götine hiç “Umursanmayan” (Hürmüzlü 2013: 152)
Göz açan “Paraya verilen ad” (Hürmüzlü 2013: 152)
Gözı pek “Edepli, namuslu, kadınlara göz kaydırmayan erkek” (Hürmüzlü 2013: 154)
Gözı pis “Nazar değdiren kimse” (Hürmüzlü 2013: 154)
Gözı tox “Tok gözlü” (Hürmüzlü 2013: 154)
Gözî qeyyim “Çekinmeyen, ısrarlı kimse” (Hürmüzlü 2013: 153)
Gözüm üstüne “Başım üstüne, emir edersiniz” (KK: Sİ)
Gül yüzlü “Çok güzel yüzü olan kimse” (KK: Sİ)
Gün sayan “Takvim” (Hürmüzlü 2013: 156)
Günahı buynuva “Vebali boynuna” (KK: Sİ)
He bugün he yarın “Eninde sonunda” (KK: Gİ)
İki/ ki cannı “Hamile” (KK: GM)
İlan matalı “Sonu gelmeyen söz, bir sözün çok uzaması” (Hürmüzlü 2013: 184)
İmşağ üzlü “Müsamahakar, kimseyi kırmayan kimse” (Hürmüzlü 2013: 185)
Kadir bilmez “Kadir kıymet bilmeyen kimse” (KK: Sİ)
Keçel pilav “Etsiz ve çorbasız pilav” (Hürmüzlü 2013: 190)
Kocam zamanı/ babam zamanı “Kadim zamanlar, eski zamanlar” (KK: GM)
Köpek-pisik kimin “Kedi ile köpek gibi birbiriyle sürekli didişen birileri” (KK: Sİ)
Mekke dilencisi “Varlıklı olmasına rağmen kendini hep zavlı gösteren birine söylenir” (KK: GM)
Mim-cim yoxtı “Ses sade yok” (KK: Gİ)
Ne pekîmdi “Beni ne ilgilendirir ki” (Hürmüzlü 2013: 243)
Ne xelef “Hayırsız evlat” (Hürmüzlü 2013: 242)
Niyeti pis “Kötü niyetli” (KK: Sİ)
Qapı kimin “Kapı gibi adam” (KK: Sİ)
Qapımız açuğtu “Kapımız sana/ size her zaman açık, başımız üstünde yeriniz var”
Qere kış “Kara kış” (KK: Sİ)
Qırıx kindi “Bahar mevsimine rastlayan, ikindi zamanı yağan sürekli yağmurlara verilen ad” (Hürmüzlü 2013: 211)
Taxtası essük “Aklı esksik, deli” (KK: GM)
Tüf-tüf “Nazar değmesin” (KK: Sİ)
Üregi geyyim “Acımasız, katı yürekli” (Hürmüzlü 2013: 311)
Üzı yerde “Yapığı şeyden utanan kimse” (Hürmüzlü 2013: 313)
Üzı yox “Bir şey istemeye utanan kimse” (Hürmüzlü 2013: 313)
Üzü üstüne “Açık sözlü” (KK: Gİ)
Xarab yol “Kötü yol” (Hürmüzlü 2013: 171)
Xımxım “Burnun ve genizden ses çıkararak konuşan kimse” (Hürmüzlü 2013: 173)
Yox oğlu yox “Büsbütün kayıp, bulunacak gibi olmayan kimse ya da nesne” (Hürmüzlü 2013: 328)
Yüngül çay “Açık çay” (Hürmüzlü 2013: 329)
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere sözcük öbeği kabul edilen yapılar deyimler, atasözleri, edat öbekleri, tamlamalar, yansımalar vb. gibi pek çok unsurdan meydana gelmektedirler.
Do'stlaringiz bilan baham: |