T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜrk lehçeleri ve edebiyatlari anabiLİm dali irak türkmen tüRKÇESİnde kalip sözler noor ghazi elaiS

Kalıp sözlerde:
Adıv bataydı “Adın bataydı” (KK: Sİ)
Arxav yere geleydi “Arkan yere geleydi” (KK: Sİ)
Axırıy şer olaydı “Sonun şer olaydı”
Babav af olaydı “Baban af olaydı”
Canıv çıxaydı “Canın çıkaydı” (KK: Gİ)
Diliv damağıv şişeydi “Dilin damağın şişeydi” (KK: Gİ)
Gözüv kor olaydı “Gözün kör olaydı”
Kelle qulağıy öleydi “Öleydi”
Köküviz qalmıyaydı “Kökünüz kalmayaydı”
Köküviz yanaydı “Kökünüz yanaydı”
Luqma luqma olaydıv “Lokma lokma olaydın” (KK: Sİ)
Nenev börkiv qoxlayaydı “Annen börkünü⁵¹ koklayaydı” (KK: Sİ)
Ocağıvda od/ot biteydi “Ocağında ot biteydi
Öz günive düşeydiv “Kendi derdine düşeydin” (KK: Sİ)
Qana bulanaydıv “Kana bulanaydın” (KK: Gİ)
Qanıv töküleydi “Kanın döküleydi” (KK: Gİ)
Qıran gireydi “İlet gireydi” (KK: Sİ)
Saçiv kesileydi “Saçın kesileydi”
Seni yazan qaderin qelemi qırılaydı “Seni yazan kaderin kalemi kırılaydı”
Siyasat olaydıv “Siyaseten katledileydin” (KK: Sİ)
Tarı (Tanrı) alaydı seni “Tanrı alaydı seni”
IrkTrkm Tü.’de şart kipinin hikâyesi şöyledir:
Teklik 1. şahıs: görseydim
2. şahıs: görseyduv/görseydiy
3. şahıs: görseydi
Çokluk 1. şahıs: görseydiğ
2. şahıs: görseyduvuz/görseydiyiz
3. şahıs: görseydiler
Kalıp sözlerde:
Kor (kör) güleye rast gelseydiv “Kör kurşuna rast gelseydin”
Qaniv ceddede axsaydı “Kanın caddede aksaydı”

3.1.2. Irak Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözlerde Kullanılan Çekim Ekleri

3.1.2.1.İsim Çekim Eklerinin Durumu

Türkiye Türkçesi ile IrkTrkmTü. arasındaki farklılıklardan biri isim çekim eklerinde görülmektedir. IrkTrkmTü.’nin standart bir türü bulunmasa da en önemli ağız kabul edebileceğimiz Kerkük ağzında isim çekim eklerinden iyelik eklerinin durumu aşağıdaki gibidir:
Kerkük ağzında 1. şahıs teklik ve çokluk iyelik ekleri ile 3. şahıs teklik ve çokluk iyelik ekleri, Türkiye Türkçesiyle hemen hemen aynıdır:
Teklik 1. şahıs: -m, -im (babam, nenem, bâcim, qardâşım vb.).
Çokluk 1. şahıs: -mız, -miz, -muz, -müz (bâcımız, pisigimiz, qutumuz, ütümüz vb.).
Teklik 3. şahıs: -ı, -î, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su (qardâşı, pisigi, helvësî, burnu, üzü, nenesî, sinisi, qutusu).
Çokluk 3. şahıs: -ları, - lërî (babaları, nenelērî).
Kerkük ağzında teklik ve çokluk 2. şahıs iyelik eklerinde ise, Türkiye Türkçesine göre değişiklik dikkati çekmektedir. Türkiye Türkçesindeki -nız, -niz, -nuz, -nüz ekleri yerine, Kerkük ağzındaki ekler şöyledir:
Teklik 2. şahıs iyelik ekleri: -v, -ıv,-iv (babav, nenev, bâcıv, qardaşiv).
Çokluk 2. şahıs iyelik ekleri: -viz, ıvız (babâvız, nenëviz, qardaşıvız, bâciviz).
Kerkük ile birlikte, birçok Irak Türkmen ağzında aynı uygulama görülür ki bunlara v grubu ağızları adı verilir.
Irak Türkmen ağızlarının ikinci bir grubuna ise y grubu ağızları adı verilir ki buradaki uygulama da şöyledir:
Teklik 2. şahıs iyelik ekleri: -y, -y, -iy (Örn: babay, neney, qardâşıy, qelemiy, kitabiy).
Çokluk 2. şahıs iyelik ekleri: -yız, ıyız, -iyiz (Örn: bâbayız, neneyiz, qelemiyiz, kitabiyiz).
Yaşar Hürmüzlü’ye göre Türkiye Türkçesinden farklı bu /v/ ve /y/ seslerinin nedeni; bu eklerin Eski Türkçe ve Osmanlı Türkçesinde kullanılan nazal ñ (sağır n)'nin bu şekillere dönüşmesidir. Kelime sonundaki nazal ñ’nin değişik şekillere dönüştüğü gibi, iyelik eklerinde de aynı faktör devreye girip; yukarıda belirtilen 1. grupta: -ñ <-v, -ın <-ıv, -nız < -vız, -ınız < -ıvız şeklinde, yine yukarıda belirtilen 2. grupta ise - ñ <-y, -ın <-ıy, -nız < -yız, -ınız < -ıyız şekline dönüştüğü görülür (Hürmüzlü 2013: 40-41).
Bu açıklamalar ışığında, IrkTrkmTü.’de kalıp sözlerde 2. tekil ve çoğul iyelik ekleriyle kurulmuş olan yapıların bazıları şöyle örneklendirilebilirler: