T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb

Shaxs va son kategoriyasi

Shaxs – bu fe’lning grammatik kategoriyasi bo‘lib, u fe’l anglatgan ish-harakatning bajaruvchiga tegishliligini bildiradi (Грамматика современного русского литературного языка…1970, с.382).
Ish-harakat bajaruvchisi so‘zlovchi, uning hamsuhbati yoki ushbu muloqotda qatnashmagan uchunchi shaxs bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra grammatik uchta shaxs farqlanadi: birinchi shaxs, ikkinchi shaxs, uchunchu shaxs.
Ingliz tilida shaxs kategoriyasining morfologik usul bilan ifoda etilishi rus tilidagidek yaxshi rivojlanmagan. U faqatgina hozirgi zamon III shaxs birlikda aniq shaklan o‘z ifodasini topgan xolos: (he) says, (he) speaks va hokazo. O‘tgan zamonda bu kategoriya o‘z shaklini umuman yo‘qotgan. Kelasi zamonda esa I shaxs uchun shall ko‘makchi fe’li va qolgan shaxslar esa will ko‘makchi fe’lining ishlatilishi shaxslar o‘rtasidagi farqlarni ifodalaydi. Lekin bu farqlar hozirgi paytda asta-sekinlik bilan yo‘qolib boryapti. Birinchidan, will fe’lida shall fe’lini siqib chiqarishga moyillik mavjud, ikkinchidan esa og‘zaki nutqda ko‘makchi fe’llar o’rtasidagi farqni ifodalamaydigan ega bilan qo‘llaniladigan ‘ll qisqartmasi ko‘p ishlatilmoqda. Masalan: “The window’ll be ten shilling”, she said (Wain).
Shaxs kategoriyasining shaklan boshqa fe’llardan farqli tomoni - hozirgi zamon I va III shaxs birlik va ko‘plikda o‘zining “am” va “is” suppletiv shakllariga ega bo‘lgan “to be” fe’li shakllaridir. O‘tgan zamonda bu fe’l qisman I va III shaxs birlikda “was” shakli bilan beriladi. Shaxs kategoriyasining ko‘plik shakli ifodalanmagan.
Rus tilida shaxs kategoriyasi fe’lning hozirgi va o‘tgan zamon shakllarida ifodalanadi.
Ingliz tilida son kategoriyasi fe’llarda aniq ifodalanmagan. Bu kategoriyani “to be” fe’lining hozirgi ba o‘tgan zamondagi shakllari ifodalaydi (birlikda “is”, ko‘plikda “are”, “were”). –(es) s morfemasi hozirgi zamon III shaxs birlik shaklini yasaydi: speaks, writes.
Rus tilida son kategoriyasi hamma zamonlarda barcha fe’llarga tegishlidir.