T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb

Tayanch so‘z va iboralar

sintaktik aloqalar, teng aloqa, tobe aloqa, ochiq aloqa, yopiq aloqa, moslashuv, boshqaruv, bitishuv, kompletiv aloqa.

Savol va topshiriqlar

1. 
   Ingliz va rus tillarida qanaqa sintaktik kategoriyalar mavjud?
   
2. 
   Ingliz va rus tillariga teng va tobe sintaktik aloqalar xosmi? Taqqoslanayotgan tillarda sintaktik aloqalarning qanaqa farqli va o‘xshash tomonlari mavjud?
   
3. 
   Mazkur tillarning qaysi birida moslashuv ko‘proq ishlatiladi? Misollar bilan tasdiqlab bering.
   
4. 
   Ingliz va rus rillari uchun sintaktik aloqalarning ifodalanishida qaysi vositalar umumiy hisoblanadi? Ingliz tilida sintaktik aloqalarning ifodalanishida so‘z tartibi qanday o‘rinni egallaydi.
   
5. 
   Ingliz tilida rivojlanmagan fleksiyalar o‘rni nima bilan qoplalanadi?
   

Reja

1. 
   Gap tuzilishi.
   
2. 
   Gapda so‘z tartibi.
   
3. 
   Gap kommunikativ sathda.
   

Ma’ruza 12 Sintaktik tipologiya: Gap

Gapda so‘z tartibi va til tuzilihi o‘rtasida ma’lum bog‘liqlik mavjud (A practical English grammar…1978, c.160-161).
Ingliz tilida to‘g‘ri va teskari so‘z tartibi qo‘llaniladi. Teskari so‘z tartibi so‘roq gaplarda ishlatiladi va fikrning ta’sir kuchini oshiradi (Th.Vennemann, 1977, c.616-617).
Ingliz tilida rus tiliga nisbatan to‘g‘ri so‘z tartibi ko‘proq ishlatiladi. Taqqoslanayotgan har bir tilda olingan 875 ta gap tahlili (ikkala tilda garlar 1750 tani tashkil qiladi) ingliz tilidan to‘g‘ri so‘z tartibi 80% gaplarida, rus tilida esa to‘g‘ri so‘z tartibi 59% gaplarda uchrashi ma’lum bo‘ldi. Rus tilida to‘g‘ri va teskari so‘z tartibi nisbati bu tildagi gaplarda so‘zning qaysi joyda kelishi borasida qat’iy chegara yo‘qligidan dalolat beradi.
Ingliz tilida esa so‘z tartibining qat’iyligi sababli unda inversiya ishlatilganda gap maxsus sintaktik ma’no kasb etadi.
Out came the chaise, in went the horse, on sprang the boys, in got the travelers (Ch.Dickens).
Jadval. To‘g‘ri va teskari so‘z tartibining nisbati

Til	Ingliz tili		Rus tili
Gap soni	875		875
So‘z tartibi	To‘g‘ri	Teskari	To‘g‘ri	teskari
	713	162	522	353
Foiz hisobida	81,5	18,5	59,7	40,3
	4	1	1,5	1

Bunday holatni rus tilida ifodalash uchun inversiyaga murojaat qilish etarli bo‘lmaydi. Chunki inversiya kamdab-kam hollarda qo‘llaniladi. Bu yerda uyushiq bo‘lakli gaplardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Дружно выкатили карету, мигом впрягли лошадей, бойко вскочили возницы на козлы и путешественники послушно уселись в карету.
Inversiya ingliz tilida og‘zaki nutqda ham uchraydi. Bunda ega ot, noaniq yoki ko‘rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi, ravishdan keyin kesim keladi:
Off went John! Away flew my hat! In came the others. Out with it! Away with them!
Rus tili gaplarida so‘zlar o‘z o‘rnini erkin o‘zgartirishi mumkin. Masalan, Андрей читает книгу gapi uch xil struktura orqali berilishi mumkin. ingliz tilida esa faqat bitta variant orqali beriladi xolos: ega – kesim
– to‘ldiruvchi.
Akademik A.L.Buloxovskiy (1933, c.348) rus tili so‘z tartibi haqida shunday yozadi: “Fleksiyalarga boy rus tilida so‘z tartibining stilistik ahamiyati sintaktik ahamiyatiga ko‘ra kattaroq. Rus tilida so‘z tartibi nisbatan muhim rol o‘ynamaydi”.
Ingliz tilida gap modelini saqlab qolish uchun bir qator so‘zlardan foydalaniladi. Bularni, asosan, kirish so‘zlar (there, it) tashkil etadi:
There was just a tungle of reproach in his tone, which Stane noticed (Th.Dreiser). It isn’t that I feel so badly, dearest… It is likely to have a soothing effect on him, I’m sure, as it has on me many times in the past (Th.Dreiser). It yana gap ma’nosini to‘ldirish uchun ham ishlatilishi mumkin:
I think it is a pity that you didn’t try harder. I count it an honour to serve it.
It so‘zi bundan tashqari bake it hard, burn it black, colour it black birikmalarida ham ishlatiliadi. It leksemasining to‘g‘ri so‘z tartibini saqlab qolishida uning mavqiyi asosan It is high time, It’s seven o’clock,