T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb

O‘tgan zamon

Zamonlar ichida semantik jihatdan aniqroq ajralib turadigani o‘tgan zamon hisoblanadi (Л.С.Бархударов, Д.А.Штелинг, 1973б с.272-273; А.В.Бондарко, 1998, с.20-21; В.В.Виноградов, 1972, с.281-282; Г.Н.Воронцова, 1960, с.241-243; J.L.Bybee, 1988, c.130-131; Duden, 1998, c.414-416). U o‘tgan
zamon bilan bog'liq ish-harakatni, ya'ni nutq momentigacha tugagan ish-harakatni ifodalaydi (A.Lamprecht, 1972, c.190-192; R.B.Long, 1961, c.320-321; J.van Marle, 1990, c.269-270).
Taqqoslanayotgan tillarda fe'llarning tus ma'nosi o‘tgan zamon shakllarining o‘z ma'nosidan kelib chiqadi (В.Д.Аракин, 1979б с.114-115; W.Mayerthaler, 1987, c.40-42).
Ingliz tilida tus ma'nosiga korrelyatsiya kategoriyasi ma'nosi, ya'ni vaqtning o‘zaro bog‘liqlik kategoriyasi ma'nosi qo‘shiladi (W.U.Wurzel, 1987, c.71-72; N.M.Rayevskaya, 1976, c.247-248).
Rus tili grammatikasi (1970) mualliflari rus tilida o‘tgan zamonning uchta shaklini farqlashadilar: imperfekt (o‘tgan zamonda davom etib turgan, lekin tugallanmagan ish-harakat), perfekt (o‘tgan zamonda tugallangan, lekin hozirgi zamon bilan umuman aloqasi bo‘lmagan ish-harakat) va aoristik (o‘tgan zamonda sodir bo‘lgan, lekin nutq momenti bilan bog‘liq bo‘lgan ish-harkat).
Ingliz tili o‘tgan zamonida yuqorida sanalgan shakllarning uchchalasi ham mavjud, lekin perfekt shakli unchalik xos emas (A.Lamprecht, 1972, c.181-182; R.B.Long, c.322-323). Ushbu shakl hozirgi zamon perfekt va hozirgi oddiy zamon shakllari orqali ifodalanadi. Masalan:
“I am Nisus Gallanos. I have come from Sirnos which was distroyed” (Alridge) va “My name is Angus Burke. I came up from Candia” (ib).
Semantik jihatdan aniq bo‘lgan o‘tgan zamon uchun transpozitsiya xos emas. Lekin rus tilida uchrashi mumkin. Masalan: “Я пошёл” (yaqin kelajakda amalga oshadigan ish-harakatni ifodalaydi); «Если завтра не будет ответа, все пропало».
Ingliz tilida bunday transpozitsiya holati uchramaydi (M.Aronoff, 1976, c.24-25; Th.Becker, 1992, c.30-31; 1993, c.20-21; H.Bochner, 1993, c.100-101).
Ingliz tilida o‘tgan zamon perfekt shaklining ishlatilishi haqida gapirib o‘tadigan bo‘lsak, bu shakl o‘tgan zamonda biror bir ish-harakatdan oldin bajarilgan ish-harakatni ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan:
«They told how they had come up the Inktas» (J.Alridge).