T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb muammolari ma’ruzalar matni

 

Ma'ruza 10 

Morfologik tipologiya: Fe’lning kategoriyalari. 

 

Reja 

1.  Tus. 

2.  Nisbat. 

3.  Zamon. 

4.  Mayl. 

5.  Shaxs, son. 

 

Ingliz  va  rus  tillarida  tus  kategoriyasi  qiyosiy-tipologik  tahlili  jiddiy  qiyinchiliklar  keltirib  chiqaradi. 

Buning sababi har ikki tilda ham  bu kategoriyaning etarli darajada ishlanmaganligidir.  Bu borada akademik 

V.V.Vinogradovning  (1972,  с.379)  fikri  o‘rinlidir:  “Rus  tilida  tus  kategoriyasi  -  rus  grammatikasining  eng 

qiyin, munozarali va yaxshi ishlanmagan bo‘limidir” 

Ingliz tilida tus kategoriyasini talqin etishda qiyinchilikning kelib chiqishining asosiy sabalardan biri - 

bu  kategoriya  mavjudligining  inkor  qilinganligidadir.  Hozirgi  paytda  ham  G.Suit,  O.Espersen  (1958), 

I.Vaxek, B.Trnka, R.Zandvoort va N.F.Irtenyeva (1969) kabi mashhur olimlar bu kategoriyaning mavjudligini 

inkor qiladilar. 

Ba’zi  grammatikachilarning    fikricha,  ingliz  tilida  tus  kategoriyasi  mavjud  bo‘lib,  u  zamon 

kategoriyasi bilan bog‘liq va u o‘zi alohida mavjud bo‘la olmaydi (В.Н.Жигадло, И.П.Ивановa, Л.Л.Иофик, 

1965, с.92). 

Tipologik  qiyoslashda  qiyinchilikning  yuzaga  kelishidan  sabab  –  rus  va  ingliz  tillaridagi  (agar  bu 

kategoriyaning  mavjudligi  tan  olinsa)  tus  kategoriyasining    mazmun  planida  jiddiy  farqlarning 

mavjudligidadir.  “Fe’l    ifodalagan  ish-harakatning  o‘z  ichki  imkoniyatiga  munosabati”  rus  tilida  tusning 

umumiy grammatik ma’nosi hisoblanadi (Современный русский язык…1964, с.117). 

Ingliz  tilida  tus  kategoriyasi  deganda  «ma'lum  paytda  ish-harakatning  sodir  bo‘lish  xaraktei,  tarzi» 

anglashiladi (В.Н.Жигадло, И.П.Ивановa, Л.Л.Иофик, 1965, с.92). 

---

 Rus tilida tusning ikki turi farqlanadi: tugallangan ma'no anglatgan (совершенный) va tugallanmagan 

ma'no  anglatgan  (несовершенный).  Tusning  tugallangan  ma'no  anglangan  turi  ish-harakatning 

tugallanganligini  bildirsa,  masalan,  «cписал»,  «разломал»,  tusning  ikkinchi  turi  esa  ish-harakatning 

tugallanmaganligini anglatadi, masalan, «списывал», «разламывал». 

Ingliz  tilida  ham  tusning  ikki  turi  farqlanadi:  umumiy  (common)  va  davomiylikni  bildiruvchi 

(continuous). 

Umumiy tus shakllari hamma zamonda bajarilgan ish-harakatni ifodalaydi, ish-harakatni hamda uning 

bajarilganligini qayd etish ularning grammatik kategorial ma'nosini tashkil qiladi.  

Davomiylikni  bildiruvchi  tus  shakllari  nafaqat  shaklan,  balki  semantik  jihatdan  ham  ajralib  turadi. 

Ular  ish-harakatning  amalga  oshishini,  rivojini  ko‘rsatadi.  «Davomiylikni  bildiruvchi  tus  shakllari  ish-

harakatni namoyish qilish, amalga oshishini ko‘rsatish vositasi hisoblanadi» (Г.Н.Воронцова, 1960, с.191). 

Ifoda planida ham taqqoslanayotgan tillarning tus kategoriyalari o‘rtasida katta farq bor. 

Rus tilida tus oppozitsiyasi  turli vositalar orqali namoyon bo‘ladi. Prefiksatsiya va suffiksatsiya ular 

orasida eng muhimlaridan hisoblanadi: «обуздать» - «обуздывать», «вздохнуть» - «вздыхать», «строить» - 

«построить», «делать» - «сделать». 

Tus oppozisityasini yaratishda boshqa vositalardan quyidagilarni kuzatish mumkin: 

1)  dastlabki  so‘zdagi  tematik  unli  o‘zgaradi:  «перетупать»  -  «переступить»,  «разрешать»  - 

«разрешить»; 

2)  urg‘uning o‘zgarishi orqali: «засыпáть» - «засыпать». 

Tus juftliklari har xil ildizli leksemalar yordamida yasalishi mumkin: «брать» - «взять».  

Oppozitsiyada  fe'lning  tugallangan  shakli  (prefiksatsiya  hodisasi  kuzatilganda)  ham  tugallanmagan 

shakli ham (suffiksatsiya hodisasi kuzatilganda) kelishi mumkin. 

Ingliz tilida oppozitsiyada fe'lning davomiylikni bildiruvchi shakli kelib, u be+Ving analitik yo‘l bilan 

yasaladi writes – is writing, has written, - has been writing. 

Yuqoridagilardan ingliz va rus tillari tus kategoriyasi o‘rtasida tus shakllari soni hisobga olinmaganda 

shaklan hech qanday o‘xshashlik yo‘qligi kelib chiqyapti.  

Semantik jihatdan ham hech qanday o‘xshashlik mavjud emas. 

Tusning  umumiy  shakli  rus  tilida  tugallangan  va  tugallanmagan  tus  shakllariga  mos  kelishi  mimkin: 

ingl. I came; rus. «Я пришёл» va «Я приходил». 

Tusning davomiylik shakli rus tilida tugallanmagan shakliga to‘gri keladi (В.Д.Аракин, 1979, c.117-

118; Л.С.Бархударов, 1975, c.103-104; З.В.Беркетова, 2000, c.69-71).