T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb muammolari ma’ruzalar matni

4. Jonlilik va jonsizlik kategoriyasi 

Jonlilik  va  jonsizlik  kategoriyasi  –  leksik-grammatik  kategoriya  bo‘lib,  bunda  nomlanayotgan 

predmetlar jonli (tirik jon) va jonsiz (voqea-hodisalar, faktlar, ish-harakat, holat va hokazo jonsiz tabiatga ega 

predmetlar)  predmetlarga  ajratiladi  (Грамматика  современного  русского  литературного  языка,  1970, 

с.321). 

Rus tilida jonlilik va jonsizlik kategoriyasi ba’zan grammatik (morfologik) jihatdan namoyon bo‘ladi. 

Masalan, jonli hisoblangan ikkinchi tip bo‘yicha turlanadigan erkak jinsidagi otlar qaratqich (родительный) 

va  tushum  (винительный)  kelishigida  birlikda  omonimik  shakllarga  ega  bo‘ladi.  Ushbu  turlanish  va  jinsga 

---

tegishli  bo‘lgan  jonsiz  otlar  esa  bosh  (именительный)  va  tushum  (винительный)  kelishigida  birlikda 

omonimik shakllarga egа bo‘lyapti: rus. «нет коня» - «вижу коня», ammo: «стол стоит» - «вижу стол». 

Jonlilik  ma‘nosi  ko‘plikda  grammatik  jihatdan  uchta  jinsdagi  otlarning  qaratqich  va  tushum 

kelishiklarida  bir  xil  shakllarga  ega  bo‘lishi  bilan  ifodalansa,  jonsizlik  ma'nosi  bosh  (именительный)    va  

tushum  (винительный)  kelishiklari  shakllarining  mos  tushushu  bilan  ifodalanadi:  rus.  «нет  студентов»  - 

«вижу  студентов»,  «нет  студенток»  -  «вижу  студенток»,  «нет  детей»  -  «вижу  детей»;  ammo:  «столы 

стоят» - «вижу столы», «стены белеют»- «вижу стены» - «вижу окна». 

Ingliz  tilida  jonlilik  va  jonsizlik  ma’nosini  ifodalovchi  grammatik  vositalar  mavjud  emas.  Otlarda 

jonlilik  va  jonsizlik  ma’nosi,  asosan,  –er,  -or,  -ee,  -eer,  -ist,  -ite  leksik-grammatik  morfemalar  yordamida 

voqiylanadi (Г.Н.Воронцова, 1960, c.330-332). 

Olmoshlarda  esa  bu  ma’no  leksik  jihatdan  ifodalanadi:  ikkinchi  komponenti  –body  va  –one 

so‘zlarining  qo‘shilishidan  tashkil  topgan  jonli  narsalarni  anglatgan  qo‘shma  gumon  olmoshlari  ikkinchi 

komponenti  –thing  so‘zining  qo‘shilishidan  tashkil  topgan  jonsiz  narsalarni  anglatgan  olmoshlarga  qarama-

qarshi qo‘yiladi. 

O‘zlik olmoshida mazkur ma’nolar bosh komponentning semantik vazni  orqali ifodalanadi: himself, 

herself, itself. 

Aytib o‘tilganlardan kelib chiqib, Г.Н.Воронцова (1960, c.334-335) ingliz tilida jonlilik va jonsizlik 

kategoriyasini leksik-morfologik kategoriya sifatida baholaydi.