T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb muammolari ma’ruzalar matni

3.Jins kategoriysi 

Ingliz va rus tillari o‘rtasida jins kategoriyasida son va kelishik kategoriyalariga nisbatan farqlar juda 

ham sezilarli darajada. Chunki jins rus tiliga xos grammatik kategoriyalardan biri bo‘lsa,  ingliz tilida esa bu 

kategoriya mavjud emas (A.В.Бoндaрко, 1998, с.17-18). 

Rus  tilida  jins  til  kategoriyasi  sifatida  hamma  otlarga  taalluqlidir.  U  faqat  pluralia  tantumda 

ishlatiladigan  otlarga,  sifatlarga,  tartib  sonlarga,  olmoshlarning  ko‘pchiligiga,  nomni  bildirmaydigan  so‘z 

turkumlaridan – fe’lning o‘tgan zamon birlikdagi shakliga xos emas. Jinsning grammatik ma’nosi (женский, 

мужской,  средней)  bu  tilda,  avvalombor,  moslashuvning  sintaktik  shakllarida  namoyon  bo‘lishidir:  rus. 

«круглый  стол»,  «белая  стена»,  «широкое  поле»,  «студент  писал»,  «студентка  писала»,  «стекло 

блестело». Ana shularni inobatga olgan holda rus tili grammatikasi mualliflari (1970, c.317) rus tilida jinsni 

sintaktik kategoriya deb hisoblaydilar. 

 Ingliz  tilida  jins  ma’nosini  ifodalaydigan  maxsus  grammatik  vositalar  yo‘q.  Faqat  ayol  jinsini 

ifodalovchi yagona –ess suffiksi mavjud: actor-actress, heir-hieress, tiger-tigress. Ammo А.I.Smirnitskiyning 

(1959,  c.147)  ta’kidlashicha,  bu  yerda  jins  ma’nosi  ifodasi  grammatikaga  emas,  balki  leksikaga  tegishlidir. 

Actress so‘zini actor («актёр») so‘zi bilan taqqoslaganda actress so‘zi umuman boshqa tirik jonni, ya’ni ayol 

jinsiga  xos  tirik  jonni  bildiradi.  Actor-actress  munosabati  xuddi  father-mother  munosabatining  o‘zidir.  Shu 

bilan  birgalikda  –ess  suffiksi  grammatik  emas,  balki  leksik  ma’no  kasb  etuvchi  so‘z  yasovchi  suffiks 

hisoblanadi (А.И.Смирницкий, 1959, c.147-148). 

III  shaxs  birlikdagi  he,  she,  it  kishilik  olmoshlari  haqida  gapiradigan  bo‘lsak,  jins  ma’nosi  ularning 

leksik  ma’nosiga  ko‘ra  ajratiladi.  Xuddi  shunday  holat  himself,  herself,  itself  o‘zlik  olmoshlarida  ham 

kuzatiladi. Bu yerda jins ma’nosi ularning bosh komponentlarida o‘z ifodasini topgan. Demak, hozirgi zamon 

ingliz tilida jins leksik kategoriya hisoblanadi (В.Д.Аракин, 1979, c.117-118).