Т а Х, р и р хайъати: узбекистон республикаси фанлар академияси тарих институти «04 и к, жамият институти узбекистонга мадад фонди»


Узликни англаш тарихни билишдан бошланади



Download 2,53 Mb.
bet3/123
Sana22.02.2022
Hajmi2,53 Mb.
#80555
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   123
Bog'liq
karim shoniyozov

Узликни англаш тарихни билишдан бошланади.
Ислом КАРИМОВ
КИРИШ
Юртимизнинг миллий истикдолга эришиш шаро- фати билан узбек халк,ининг этник тарихини чукур урганиш ва уни \акдоний, ростгуйлик асосида ёритиш хдмда миллий кдцриятларимизни тиклаш вак,ти келди. Юртбошимиз Ислом Абдуганиевич Каримов таъкидла- ганларидек, «Бугун бизнинг олдимизда шундай тари­хий имконият пайдо булдики, биз босиб утган йулла- римизни танкдций ба^олаб, миллий давлатчилигимиз негизларини аниьутаб, буюк маданиятимиз томирлари- га, кдцимий меросимиз илдизларига кдйтиб, утмиши- миздаги бой анъаналаримизни янги жамият курили- шига тадбик, этмогимиз керак»1.
Юртбошимиз тарихчи олимлар билан булган учра- шувда тарих фанининг янги йуналишларини белгилаб, миллий тарихимизга янгича ёндашиб, уни асл манба- лар асосида ёритиб, чу кур тахушл кдиишни таъкидла- дилар2.
Хар бир тарихчи олим президентимиз кутарган ма- салаларни бах,оли кудрат ёритиб, халк,имиз тарихини урганиш ишига муносиб х,исса кушиши лозим.
Мустак,иллик шарофати билан узбек халк,и этник тарихини, жумладан, этногенезини урганиш шу кун- нинг долзарб муаммоларидан бирига айланди. Бу бора- да тадкикртчи олимлар талайгина ишлар к,илган булса- лар \ам мазкур муаммога оид яна бир канча масалалар хднузгача уз ечимини топган эмас.
Узбек хал^и истик.лолга эришгач, газета-журнал- ларда ва айрим илмий ишларда узбек халк,ининг келиб чикиши (этногенези) х,ак,ида хдр хил фикр-мулохдза- лар ёритилмокда. Муаллифларнинг купчилиги узбек хал-
К.И пайдо булишини кадимлаштириб, унинг этногене- зини саклар, хунлар ёки турк хоконларидан бошлай- дилар. Баъзилари эса узбек халки фа кат туркий этнос- лардан ташкил топган деб биладилар, улар бошка (тур- кий булмаган) этнослар билан аралашиш натижасида х;ам ташкил топганлигини инобатга олмайдилар. Кдлам сох;иблари к,аторида шундайлари \ам борки, улар узбек халкининг келиб чик,ишини Нух, пайкамбарнинг угли Ефасдан, Ёфаснинг угли Тур ёки Туркдан бошлайди- лар.
Маълумки, узок, утмишда хионийлар ва улар’ тар- кибидаги барча кабилалар Шимолий Хитойда, Сибир- да, милодий I—II асрларда эса бепоён Козогистон чулларида яшаганлар. Уларнинг айрим гурурари шу асрларда Мовароунна)ф ва Хоразм худудларига х,ам ке- либ жойлашганлар. Турк хоконлиги Мугулистон ва Ет- тисув худудларида (VI аср урталарида) ташкил топган.

  1. аср охири — VII аср бошларида Турк хок,онлари Мовароунна?фда, гарбда Орол ва Каспий денгизлари атрофларидаги катта худудда уз хукмронликларини урнатдилар.

Турк хоконликлари даврида хдм икки азим дарё (Аму ва Сирдарё) оралигига, Хоразм улкасига ва уларга туташган минтакаларга туркий халкдар, каби- лалар келиб урнашган эдилар. Демак, Мовароунна>ф ва Хоразм ахдписи хионийлар ва турк хоконликлари даврларида келган этнослардан ташкил топган ва улардан узбек халки келиб чикдан деган фикр туги- лади. Шундай булиши мумкин эди, качонки хио­нийлар ёки турк хоконликлари Мовароуннахр ва Хо- размни эгаллаганда бу худудларда улар келмасидан олдин х,ам ахдпи яшамаган ёки уларнинг зарбасидан бу ерларда яшаб келган халклар батамом кириб юбо- рилган булса. Тарихдан бизга яхши маълумки, униси \ам, буниси ^ам булмаган.
Хионий кабилалари кириб келган кезларда Мова- роуннахр ва Хоразм \удудида хоразмликлар, сугдий- лар, кушонлар, кангарлар ва бир канча бошка халкдар яшаган. Бу худудларни Турк хоконлиги эгаллаганда (VI асрнинг иккинчи ярми) эса хоразмликлар ва сурдий- лар каторида кидарийлар, хионийлар, эфталийлар ва бошка халклар х,ам булган.
Турк хоконлиги э^укмронлигини урнатганда Мова- роуннахр ва Хоразм худудидан хоконликка итоат кил- маган этник гуруэугаргина чикиб кетган, холос. Ах,оли-
8
нинг аксар купчилиги уз уринларида бу ерларга янги- дан келиб жойлашган туркий халклар билан бирга булган. Демак, икки азим даре (Амударё ва Сирдарё) оралиги ва Хоразм улкаси кдцимдан нуфузли улкалар булган, бу худудлар \еч вак,т ахщисиз колмаган. Айрим каламкашлар таъкидлаган фикрларга асосланиб, узбек халкининг келиб чикишини фак,ат хионийлардан ёки VT—VII асрларда келиб урнашган туркий халкдардан бошласак, унда узбек халки туб ерли а^оли асосида эмас, балки келгинди этник гурухдар асосида шакл- ланган булиб чикади. Масалага бу йусинда каралса, халк,имизнинг тарихи ва маданият илдизлари анча саёз- лашиб к,олади. Хозирги Узбекистон худудида к;адим- кадимдан яшаб келган, бой тарих ва маданият ярат- ганлар аждодларимиз булмай колади, улар яратган мод- дий маданият ва маънавиятдан четлашиб крлган була- миз. Масалага бу тарзда к,араш \акикатга тугри кел- майди. Тарих гувох,лик берадики, узбек халки мазкур худудца яшаган туб ерли этнослардан томир олган; иккинчи илдизи эса кадимги туркий халклардан бош- ланган. Хар иккала асосий илдизларнинг бирикиши — узаро синтез узбек элатини ва кейинчалик миллатини ташкил этган. Хар кандай халк, алохдда этник бирлик (элат) булиб маълум бир ^удудда, маълум тарихий давр- да шаклланади. Узбек халк# аждодлари хдм элат булиб, Мовароуннахр ва Хоразм худудида, хдмда уларга ту- таш булган минтак,аларда шаклланган. Бу худудларда антик даврларда дех.к.ончилик ва хунармандчилик би­лан шугулланиб келган бахтарликлар, хоразмликлар, сувдийлар, фаргоналиклар, шошликлар яшаб келган эдилар. Чул зоналарида саклар, массагетлар ва бошка кучманчи кабилалар жойлашиб, асосан чорвачилик би­лан шугулланганлар.
Тарихчи, шаркшунос ва тилшунос олимлар (С. П. Толстов, А. Ю. Якубовский, К. В. Тревер, А. А. Фрей- ман, В. А. Лившиц ва бошк.) юкорида тилга олинган халкдарни шаркий эрон тилига мансуб этнослар булган- лигини таъкидлаб утган эдилар. Балки шундайдир. Ан­тик даврда, унинг биринчи яримларида, Марказий Осиё минтакаларида туркийзабон этнослар хдм булганлиги эхтимолдан холи булмаса керак. Кддимги Юнон ва Эрон манбаларида буларни \ам эрон тилли кабилаларга Кушиб, сак-массагетлар деб кайд килган булиши мум- кин. Сузсиз, бу масалалар чукур ва изчил тадкикот- ларни талаб кил ад и.
9
Мовароунна)ф ва Хоразм минтак,аларига айрим тур­кий кдбилалар милоддан олдинги II—I, милодий I аср­ларда келиб урнашганлиги борасидаги аник, маълу- мотлар Хитой вокеанависларининг ахборотларида учрайди.
Милодцан олдинги III асрларда Сирдарёнинг урта ок,имларида K,aHF давлати ташкил топди. Бу давлат V аср урталаригача уз ^кмронлигини сакдаб келади. Ми­лодцан олдинги IV—I асрларда Тангритогнинг шимо- ли-шар^ида яшовчи усунларнинг баъзи гурухдари ва Шимолий Хитойда, Жанубий Сибирда ва Жунгорияда жойлашган туркий к,абилаларнинг айрим гурух^лари кучиб келиб К,анг давлати худудига урнашадилар. Сир- дарё сохдлларида икки тилга (эрон ва турк) мансуб ва узига хос (утрок, додошчилик ва чорвачилик) мадани- ятига эга булган этнослар яшаганлар ва улар бир-бир- лари билан як#н ик,тисодий ва маданий алокдца булиб келганлар. Бу алок,аларнинг тобора ривожланиб, чу- курлашиб бориши натижасида Кднг давлати доирасида туркийзабон этнослар устуворлик кдлиб, янги туркий этнос — K,aHFap элати вужудга келади. Шундай кдлиб эрон тилли халкдар (сугдийлар, ассианлар, ослар ва боищ.) билан Сирдарё сох,илларига ва Мовароуннахр минтакдларига, Хоразм улкасига келиб урнашган тур­кий этносларнинг кушилиб, к,оришиб кетишлари на­тижасида катар элати шаклланади. Кднгар элати Мар- казий Осиёда антик даврнинг урталарида вужудга кел­ган илк мах,аллий туркийзабон этник кдтламни таш­кил кдлган.
Милодцан олдинги II—I милодий I—II асрларда Сирдарёнинг урта окдмида, Зарафшон во^асида дех;- Кончилик, хунурмандчилик ва савдо-сотик, билан шу- гулланиб келган ахрли (сугдийлар, утрокдашиб колган саклар ва бош^алар) маданияти (яъни туб ерли ах,оли маданияти) шу худудларга келиб урнашган чорвадор туркий этнослар маданияти (кучманчи халкдар мада­нияти) билан аралашиб боради. Натижада бир-бири билан цоришиб кетиши туфайли узига хос синкретик — маданият х,осил булади. Туб ерли ахщи билан кучман­чи к,абилалар маданиятининг кушилиши археологик ашёлар билан \ам тасдикданган. Археологлар бу мада- ниятни к;ангюй ёки к,овунчи маданияти деб номлаган- лар.
Милодий I—II асрларда K^hf давлати жуда катта \удудга (Зарафшон вох,аси, Кдшкддарёнинг юкрри
10
/
окдмлари, Хоразм, Орол денгизининг жанубий, жа- нуби-шарк,ий ва шимолидаги чулларидан то Урал tof- олди минак,аларигача) эгалик кдлар эдилар. Ammo KaHF давлатининг асосий худуди Сирдарёнинг урта ок,имла- ри ва унга туташ минта^алар Шош во^аси, х,озирги K.030FHCT0H Республикасининг жануби-шарк,ий к,исми (Чимкент ва Талас вилоятлари) булган. Кднг давлати­нинг асосий халки канглар шу даврларда Мовароун- нахр ва Хоразм худудларига бориб урнашган булиши х,ам э^тимолдан холи эмас.
Сирдарёнинг урта ок,имларида вужудга келган тур­кийзабон K^aHFap этноси Марказий Осиёда, жумладан, Мовароуннахрда илк антик даврларда яшаган (бактрия- ликлар, саклар, тохорлар, сугдийлар ва бошка) халк,- лар яратган моддий ва маънавий маданиятнинг ворис- лари булганлар. Шунинг учун булса керак, кднгарлар маданиятининг куп жих,атлари Мовароуннахр ах,оли- сининг антик давридаги маданиятига ухшаб кетади. Айни шу даврларда Урта Осиёнинг водий во^аларида яшовчи сурдиёналиклар ва к,ангарларнинг ташки киёфа- ларида Помир—Фаргона антропологик типи тула шакл- ланган булиши керак.
Кейинги асрларда (милодий II—IV) х,ам Урта Осиё­нинг Марказий вилоятларига Жанубий Сибирдан, Жун- гориядан, Шаркий Туркистондан айрим кабилалар ке­либ жойлашганлар. Хионлар (хионийлар), кидарий ва эфталий (абдал) этнослари шулар жумласидандир. Бу этносларнинг келиб чик,иши ^алигача ойдинлаштирил- маган. Кидарийлар, купчилик тадк.ик.отларнинг фик- рича, эрон тилли халклар булган. Аммо бизда мавжуд тарихий манбалар асосида ишонч билан айтиш мум- кинки, хионийлар ва эфталийлар туркий тилли халк,- лар эдилар. Бу \акда ишимизнинг тарихий кисмида фикр юритилади.
Мовароунна>фнинг сиёсий бошкаруви аввал хио­нийлар кулида булиб, V асрнинг биринчи ярмиларида эфталийлар кулига утади. Шу аср давомида эфталийлар Сурдиёнани, Тохаристоннинг катта к,исмини, Шаркий Туркистонни эгаллайдилар. Марказий Осиёда йирик эфталийлар давлати вужудга келади. Аммо, унинг хукм- ронлиги узокда бормайди. VI асрнинг 60-йилларида турк хоконлиги зарбасидан эфталий давлати емирлади.
Урни келганда шуни алохдца укдириб утиш жоиз- ки, к,атор тадк,ик,отчилар эфталийлар туркий халклар эканлигини тан олмасдан келганлар. Бундан асосий мак-
11
сад Мовароуннахрнинг асосий халки утмишда эроний тилли булганлигини уктириш эди. Аммо тарихий ман- баларни синчиклаб урганган киши масалага бу йусин- да, бир томонлама ёндашиш хато эканлигини тушу- ниб олиши кийин эмас.
Эфталийлар маклубиятга учрагандан кейин, улар­нинг асосий кисми Мовароуннахр ва унга як,ин мин- такаларда яшаган эдилар. Уларнинг факат айрим гуру\лари (асосан, ярим кучманчи гурухдари) Афго- нистон ва Хиндистон худудига кучиб утган эдилар. Эфталийларнинг айрим rypyjyiapH тарихчи-географ Гардизийнинг ёзишича, Хуросонда \ам яшаган. Мова- роунна?фда долган эфталийлар шу худудда яшаётган канкарлар билан кушилиб, туб ерли туркийзабон эт­ник кдтламга сингиб кетган ва уларнинг авлодлари уз этник номларини х,атто бизгача сакдаб к,олганлар. Узбек ва туркман халк^арининг таркибида XX аср бошлари- гача абдал этноними мавжудлиги бунинг далили була олади. Абдал этник гурух,и бошк,ирд халкдца \ам мав­жуд булган.
Маълумки, VI аср урталарида Олтойда, Жанубий Сибирда, Еттисувда, Шаркий Туркистонда жойлаш- ган бир неча кабилалар бирлашиши натижасида турк хоконлиги ташкил топади ва киска вак,т ичида турк хоконлиги кучайиб, Марказий Осиённинг катта кис- мини, жумладан, Мовароуннахрни эгаллайди. VI аср­нинг 80-йилларида турк хоконлари Эрон Сосонийлари устидан галаба козониб, Хуросон вилоятининг бир кан- ча худудларини забт этадилар. Аммо бу вакгинчалик эди. Эрон билан турк хоконликлари орасидаги асосий чегара Амударё булиб колган эди. Рарбда эса турк хокон­лари Волга ва Кора денгиз со\илларига кушин тортиб бориб, 576 йили Керчь шахрини, 581 йили эса Хер- сонни ва бошка бир канча ша^арларни кулга киритиб, уз хукмронлигини урнатган. ^
Турк хоконликлари даврида (VI—VIII) Урта Осиё- нинг Марказий минтакаларига (Тошкент, Зарафшон, Кашкадарё, Сурхондарё вох,алари, Фаргона водийси) ва Хоразм заминига туркий кабилалар куплаб келиш- ган ва уларнинг аксарий купчилиги шу худудларда тур- гунлашиб колганди.
VI—VIII асрларда Мовароуннахр ва Хоразм ах,оли- сини этник таркибини куйидагича тасаввур килиш мум- кин: а) кадимдан дех,кончилик, хунурмандчилик ва тижорат билан шугулланиб келаётган форс-эрон тилли
12
сугдийлар, хоразмийлар ва бо шкал ар; б) дехдончи- лик, хунармандчилик ва савдо-сотик билан кун кечи- риб келаётган туркийзабон ах,оли. Бу ах,оли юкорида кайд к,илганимиздек, утроклашиб к,олган к,ангарлар, хионийлар, эфталийлар ва турк хоконликлари даврига келиб тургунлашиб колган бир неча бошка кабилалар; в) ярим утрок ва ярим кучманчи булиб яшаётган тур­кий тилли ва форс-эрон тилли этник гуру^лар. Бу гу- pyjyiap асосан вохд атрофларида, tof олди кирларида яшаб де\кончилик билан бир вактда чорвачилик би­лан шугулланиб келганлар; г) кучманчи, туркийзабон Кабилалар. Булар чулларда ва тоголди районларда яшаб асосан чорвачилйк билан шугулланиб келганлар.
Юкорида келтирилган Мовароуннахр ва Хоразм ах,олиси таркибидан куриниб турибдики, бу худудлар- да кадим-кадимдан буён икки тил туркумидаги (форс- эрон ва туркий) халклар ёнма-ён ва аралаш яшаб кел­ганлар. Булар асрлар давомида биргаликда ша^арлар барпо килганлар, каналлар казиб сув чикарганлар, де\- кончилик килганлар, бой маданият яратиб авлодлари- га колдирганлар. Шуни х;ам укгириб угиш жоизки, бу икки тил вакиллари асрлар давомида бирга яшаб ке- лишлари натижасида форс-эрон тилли а^олининг маълум кисми туркийлашади, уз навбатида туркий тил­ли ахщининг айрим гурухдари эрон-форс тилини кабул килиб, сувдийларга, хоразмийларга ва бошкаларга ара- лашиб кетганлар. Демак, этносларнинг узаро якинла- шиши, аралашиши ва коришиб бориш жараёни х,ар икки тил вакиллари орасида утган.

  1. аср бошларида араблар Мовароуннахр ва Хо­разм худудларига бостириб кирган вакгларда бу худуд- лардан факат айрим кучманчи кабилалар чекиниб кет- ган булиши мумкин. Тургун ва ярим утрок туркийза­бон ах,оли, сугдийлар ва Хоразмнинг туб ерли ахщиси уз \удудларида колиб араблар, кейинчалик (IX) Со- монийлар хукмронлиги остида яшаганлар.

VII аср охири — VIII аср бошларида Туркеш хокон­лиги ташкил топали. Турк хоконлиги ва Туркеш хокон­лиги даврларида Еттисувнинг (хрзирги Козогистоннинг жануби-шаркий минтакалари, К,иргизистон >^удуди) этник таркиби бир хилда булмаган. Бу худудларда асо­сан нушиби, туркеш кабилалар иттифоки жойлашган. Буларнинг аксарий купчилиги кучманчи кабилалар булиб, чорвачилик билан кун кечирганлар. Еттисувда, Буюк Ипак йулидаги шахдр ва кургонларда дех,кончи-
13
лик, хунармандчилик ва тижорат билан шугулланиб келган тургун туркийзабон а^оли к,исман сугдийлар ва \ар ердан келиб урнашиб долган (купинча, Хитойдан, Мугулистондан) халклар яшаганлар.
Туркеш хоконлиги даврида Еттисув ахрлиси билан Мовароуннахр ах,олиси уртасидаги этник, ик,тисодий ва маданий алоцаларда маълум узгаришлар булган. Ай­рим жаб^аларда (тижорат, маданият ва маънавиятда) узаро як,инлашиш бирмунча ривожланган. Мовароун- на?фда кдгьийлашиб бораётган ислом дини Сирдарё­нинг урта окдмларидаги ша^ар ва кдшлок^ларга ва ай­рим этник гуру\ларга х,ам етиб борган. Лекин туркеш хокрнлари билан араб ноиблари уртасидаги муноса- батлар кескинлашиб, Мовароуннахр билан булган ало- Калар деярли узилиб долган.
766 йили к,арлук, к,абила иттифок,и туркешлар усти- дан галаба крзониб Еттисув, Исфижоб (^озирги Чим­кент) вилояти, Шош (Тошкент во^аси), Шаркай Тур- кистоннинг гарбий к,исми, Фаргонани эгаллаб бу ер- ларда уз хукмронликларини урнатадилар. IX асрнинг иккинчи ярми — X асрда Мовароуннахрда Сомоний- лар хукмронлик кдпар эди1.
Узбек аждодларининг ало^ида этник бирлик (элат) булиб шаклланиш жараёни к,арлук, ва сомонийлар худу- дида утади.
Шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, манбаларда Карлук, давлати хукмронларининг «к,ора», «кррахон» ун- вонлари куп маротаба такрорланганлиги боис шарк,- шунос олим В. В. Григорьев мазкур давлатни шартли равишда «кррахонийлар» давлати деб, давлат хукмрон- лари насабларини «кррахонийлар сулоласи» деб курсат- ган эди. Шундан сунг бу иборалар бир к,атор бошк,а тадк.ик.отчилар томонидан хдм такрорланди ва бу тарих сах,ифаларида урнашиб крлди.
Хакик,атда эса «кора» атамаси ф'кмронлик кдлиб келган хок,онларнинг насабини англатмаган. Бу атама уларнинг унвони булиб, «буюкликни», «улугликни» билдирган. Кдрлук, хукмронлари узларини «буюк хо- крн», «улуг хок,он» ёки «цорахон» унвони билан улуг- лаб келганлар. Биз мазкур ишда кейинги иборани кабул Килиб IX—XII асрларда фаол курсатиб келган карлук- лар давлатини Кррахонлар (улуг хонлар) давлати деб аташни маъкул курдик.
Юкррида Марказий Осиё а^олисининг этник тари- хига к,иск,аи назар ташлаб, тадк^щот учун мулжалланган мавзу — «Узбек халкининг шаклланиш жараёни» чега- расига етдик. Эндиги максад — узбек халкининг ало- хдда этник бирлик (элат) булиб шаклланиш жараёни- ни аник, далиллар асосида илмий та}ушл этишдир. Маз­кур мавзуни чу кур урганишда тарихий манбалар, архе- ологик, антропологик, нумизматик, лингвистик ва эт- нографик материаллардан кенг фойдаланилган.
Асл манбаларга ва олимларнинг тадкикотларига асосланиб, узбек элатининг ало^ида этник бирлик (элат) булиб шаклланиш жараёнини, шаклланган узбек элатининг кейинги тарак^иёт йулини ёритишни уз ол- димизга максад килиб куйган эдик. К^йилган максад к.ай даражада бажарилганини ба^олаш му^тарам укув- чиларга хдвола.
Албатта, ишда баъзи камчиликлар булиши мум- кин, агар хурматли такризчилар мазкур ишга уз фикр- мулох,азаларини холисона билдирсалар, улардан бенщоя миннатдор булар эдик.

I б о б. Узбек халкининг этник тарихига ва этногенезига оид манбалар х,амда тарихий маълумотлар


  1. Download 2,53 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   123




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish