1974 йилда рус тилида нашр этилган бир жилдлик— «Узбекистон тарихи»да «узбек халкининг шаклланган вактини X асрда деб билиш керак» дейилган. Мазкур китобда узбек халки шаклланиши жараёнининг бошланиши ва унинг нихоясига етган вакти хакдца Хеч нарса дейилмаган булса хамки, бунда узбек элатининг шаклланган санаси хакикатга бир мунча якин- лаштирилган. u
1933 йил чоп этилган «Узбекистон тарихи»нинг III жилдида «Узбеклар халк булиб асосан X аср охири XII асрларда шаклланган» дейилган. Бу сана тарихий Хакикатга тугри келмайди. Чунки узбек аждодлари ало- Хида бирлик (элат) булиб олдинрок, яъни IX—X аср урталарида шаклланган эди (бу хакда кейинрок гапи- рилади). X асрнинг иккинчи ярми — XI асрда шаклланган узбек элатининг ик,тисодиёти, маданияти ва маънавияти яна хам таракдий этиб бораётган даври эди. Бу таракдиёт жараёни XII аср урталаригача давом этиб, узбек халкининг элат булиб шаклланиш жараёни, етакчи олимлар айтганларидек, нихоясига етади.
Узбек халкининг этногенетик муаммоларига Урта Осиё ва Крзогистон халкларига багишланган йирик монографик асарда хдм эътибор берилган. Китобнинг «Узбеки» деб номланган кисмининг, «Урта Осиё хал келари этник тарихининг асосий боск,ичлари» булимида (муаллифлар: С. П. Толстов, Т. А. Жданко) узбек халкининг шаклланиш жараёни куйидагича тасвирланган: узбек ва тожикларнинг энг кацимги аждодлари Урта Осиёнинг махаллий халки ва кабилалари хоразмликлар, сугдийлар, массагетлар ва саклар булган1. Тарих- нинг илк боскичлариданок, дехкончилик билан шуБул- ланиб келган эрон тилли махаллий ахолининг маълум Кисми, дашт-сахроларда Зарафшон, Фаргона, Чоч ва Мовароуннахрнинг бошка вохаларида, хамда Хоразмга кучиб келган туркий кабилалар билан аралашиб бо- ришлари натижасида тил жихатидан туркийлашган. Уз навбатида туркий халклар эрон тилли халкларнинг ма- даний таъсирида булиб, улардан хужалик юритиш усул- ларини, дехкончилик сирларини урганган. XI—XII аср- ларга келиб этник аралашув ва турклашиш жараёнининг энг жадаллашган вакти булиб, айни шу асрларда икки азим дарё (Аму ва Сирдарё) оралигада туркийзабон халк (этнос)нинг асосий узаги шаклланган. Кейин- чалик бу элат узбек этник номини кабул килган2.
Келтирилган концепциядан куриниб турибдики, бу ерда хам узбек халкининг шаклланган вакти билан уни алохида элат булиб шаклланиш жараёнининг яку- ний боскичи аникланмаган. С. П. Толстов 1942 йил Тошкент шахрида Урта Осиё халкларининг этногенези буйича утказилган конференциядаги маърузасида XI— XII асрлар — узбек халки шаклланиши жараёнининг нихоясига етган даври, деб айтган эди. Бу ерда эса унинг айтганлари узининг илгариги фикрига зид булиб чикаяпти.
Узбек халкининг этногенетик муаммолари академик Б. F. Рафуровнинг ишларида хам ёритилган. Дас- таввал, бу масалаларни олим «Тожик халкининг тарихи» китобининг биринчи ва иккинчи нашрларида к,ис- Кача баён к,илган эди1. Унинг кейинги, «Таджики» номи билан рус тилида чиккан йирик монографик асарида «Узбек халк,ининг этногенез муаммолари» деган ало- Хида банд ажратилган2. Мазкур бандда Б. F. Рафуров узбек халк,ининг этногенетик масалаларини олдинги ишларига нисбатан туларок ёритган. Б. F. Рафуровнинг ушбу мавзудаги концепциясини тахминан куйидагича тушуниш мумкин: u
туркий тилли кабилалар ва халклар Урта Осиё мин- такаларида кадим замонлардан буён яшаб келадилар. Пекин улар кучиб юришининг кучайиши VI асрга (турк хоконлиги даврига) тугри келади. Кучиб келиб урнашган чорвадор ахоли (хусусан, унинг кашшоклашган Кисми) вакт угиши билан утроклашиб, дехкончилик билан шугулланадилар ва сугдийлар, хоразмийлар ва сак-массагетлар билан аралашадилар. Бу жараённинг тобора кучайиб бориши натижасида туркий тилда сузла- шувчи ахоли сон жихатидан купая боради, пироварди- да узбек халки шаклланади. XI асрда узбек элатининг шаклланиш жараёни яна хам юкори погонага кутари- лади. Муаллиф, Сомонийлар даврида (IX—X асрлар) туркий халк Урта Осиё вохаларида яшовчи ахолининг талай кисмини ташкил килганлигини таъкидлаб утади. Кррахонийлар даврида (X—XII асрлар) туркий каби- лаларнинг утрокликка утиши ва махаллий тожик ахоли- сининг (маълум кисми албатта) турклашиши туфайли Урта Осиёда туркий халклар этник жихатдан бир мун- ча купаяди. Б. F. Рафуров уз концепциясида фикрини давом килиб ёзади: узбеклар тожик халки ва Урта Осиёда яшовчи бошка халклар билан баробар кадимги тарих хамда аждодлари яратган маданиятнинг ворисла- ридирлар. Академик Б. F. Рафуров кадимги эрон тилли халкларнинг узбек элати шаклланишидаги ролини юкори бахолайди ва элат шаклланган вакгни (хронологик доирасини) XI аср билан белгилайди1. Шу ерда
Б. F. Рафуров «Узбекистон тарихи»нинг 1967 йилда бо- силиб чи^ан биринчи жилдида «кейинчалик узбек номини олган халкнинг шаклланиш жараёни XI—XII асрларда асосан нихоясига етади» дейилган матндан кучирма олиб, муаллиф «Узбекистон тарихи»да айтил- ган фикрни маъкуллаганлигини билдиради. Бу матнда- ги «асосан» иборасига ахамият бериб, халкнинг (айнан узбек халкининг) шаклланиши жараёни шундан кейин хам давом этишини изохлаб утади олим.
Б. F. Рафуровнинг узбек халкининг шаклланиши \акидаги концепциясини кискача куйидагича якунлаш мумкин: XI асргача булган давр — бу бир неча асрлар давомида булиб утган этник ва маданий жараён даври булиб, бу давр ичида Мовароуннахр ва Хоразм ХУДУД- ларида туркий тилда сузлашувчи ахоли вужудга келади ва бу ахоли сон жихатдан тобора купайиб боради. XI асрлар давомида узбек халкининг алохида элат булиб шаклланиш жараёни нихоясига етади.
Шу уринда таъкидлаб утиш уринлики, Марказий Осиё халкларининг этногенези хакидаги Б. F. Рафуров концепциясида айтилган фикр-мулохазалар олдинрок С. П. Толстов, А. Ю. Якубовский ва бошка олимлар томонидан кутарилган фикр-мулохазалардан деярли фарк килмайди.
Б. F. Рафуровнинг ёзишидан маълум булаяптики, узбек халкининг чикиб келишидаги асосий фикрлар даставвал унинг томонидан концепция тарзида айтилган. Кейинчалик бу концепция А. Ю. Якубовский томонидан «Узбекистон халклари тарихи»нинг биринчи наш- ри учун ёзилган кириш сузида назарга олинган. Ушбу китобнинг охиридаги нашрида (1967) унинг бу кон- цепцияси яна хам аникрок ифодаланган1. Хакикатда эса бундай эмас, узбеклар ва Марказий Осиёда яшовчи бошка халкларнинг этногенетик муаммолари Б. F. Рафуровдан анча олдин курилиб, бу хакда маълум концепция карор топганлиги хакида юкорида айтилган эди. Бу уринда факат айтиш мумкинки, Б. F. Рафуров масалага холисона карамаган.
Узбек халкининг этногенезига оид масалалар М. Г. Вахобовнинг «Узбек социалистик миллати» номи билан узбек ва рус тилларида чоп этилган монографияда Хам урин олган. Китобнинг бир боби «Узбек элати ва унинг таркиби» деб аталиб, бунда асосан, узбек халки- нинг шаклланишига оид масалалар курилади1. Сузсиз, М. Г. Вахобовнинг китоби уша давр рухида, марксизм- ленинизм fohch асосида ёзилган. Аммо адолат юзаси- дан айтиш керакки, муаллиф узбек халкининг шаклланиш жараёнини холисона х,ал кдлишга уринади.
М. Г. Вахобов узидан олдинги, етакчи тадк,ик,отчи- ларнинг фикр-мулохазаларини эътиборга олиб, улар курсатган хронологик доирадан чикмасдан, узбек халкининг этник тарихини ва этногенезини уч асосий боск,ичга булади. Биринчи боскич — XI асргача булган давр — узбек элатининг дастлабки узаги шаклланган давр; иккинчи боскич — XI—XII асрлар узбекларнинг элат булиб шаклланиш жараёни нихоясига етган давр; учинчи боскич — узбек элатининг тараккий этиши ва унинг этник таркиби кенгайиб бориши даври. Кейинги давр то XIX асргача давом этади2. Бошка ерда «узбек элатининг асосий узаги XI—XII асрларда вужудга келади»3, «Унинг шаклланиш жараёни эрамиз бошидан бошлаб то шу вактгача давом килди»,4 деб ёзади муаллиф.
Шу уринда таъкидлаш жоизки, М. Г. Вахобовнинг узбек халкининг этник тарихини ва этногенезини бос- кичларга булиб урганиш эътиборга сазовор, албатта. Лекин курсатган боскичлар баъзи ноаникликлар ва зид- диятлардан холи эмас, албатта. Масалан, биринчи бос- Кичга жуда катта (эрамизнинг бошидан то XI асргача) давр ажратилган. Кдрийб бир минг йиллик давр — узбек халкининг шалланиш даври, деб таърифланади. Демак, шу катта тарихий давр ичида узбек халки шакл- ланиб келади. Муаллифнинг бу фикрига кушилиш ки- йин. Бу бир минг йиллик давр узбек халки этник тарихининг маълум даври булиши мумкин, аммо шу катта даврни узбек халки шаклланган давр деб айтишга акл бовар килмайди^ Бу минг йилдан зиёд тарихий давр ичида хозирги Узбекистон худудида бир неча давлат- лар, элатлар вужудга келган ва таркалиб кетган. Узбек аждодлари алохида элат булиб, маълум тарихий санада шаклланган (бу хакда бошка ерда гапирилмаган). М. Г.
Вахобовнинг XI—XII асрларда «узбекларнинг элат булиб шаклланиш жараёни нихоясига етган вак,ти» деган фик- рини тула маъкуллаш билан, пастрокда «узбек элатининг асосий узаги XI—XII асрларда вужудга келди» деб айтган сузларида зидлик мавжудлигини сезмасдан илож йук,. Куриниб турибдики, бир ерда XI—XII асрларда узбек элатининг шаклланиш жараёни нихоясига етган, деб таъкидланса, иккинчи бир ерда унинг асосий узаги XI—XII асрларда вужудга келган, дейилади. Шу уринда савол тугилиши табиий: агар узбек элатининг асосий узаги XI—XII асрлардагина вужудга келган булса, унда к,андай к,илиб унинг шаклланиш жараёни XI—XII асрларда нихоясига етган, деб айтиш мумкин?
М. Г. Вахобовнинг кишини ажаблантирадиган фикр- ларидан яна бири — «узбек элатининг шаклланиш жараёни милод бошидан бошланиб шу вакдтача (биз- нинг давримизгача — К. Ш.) давом кдлди» деб айтга- ни. Агар бу жараён шу вак,тгача давом к,илиб келган булса, унда узбек халк,и фак,ат шаклланишда давом этибди-ю алохида элат булиб шаклланмапти-да? Унда, нега юк,орида XI—XII асрларда «Узбекларнинг элат булиб шаклланиш жараёни нихоясига етган» деб таъ- кидданган. Шунга ухшаш бир-бирига кдрама-кдрши куйилган фикр-мулохдзаларни М. Г. Вахобовнинг юк,ори- да тилга олинган китобида куплаб учратиш мумкин.
М. Г. Вахобов китобида этник ва миллий масалалар- га оид жуда куп муаммолар кутарилган. Лекин бу му- аммоларни муаллиф марксизм-ленинизм назарияси асосида ёритмок,чи булиб, баъзи зидликларга, хатолик- ларга йул куйган, албатта. Аммо унинг китобидаги этник тарихга ва этногенез муаммоларига оид айрим фикр-мулохазаларини танкдций тахлил калган холда, улар/шн фойдаланиш мумкин булади.
Узбек халкининг шаклланиши Б. X. Кармышева- нинг йирик монографияларидан бирида1 йул-йулакай ёритилиб утилган. Муаллифнинг фикрича, узбек элатининг асосий узаги IX—X асрларда шаклланган. Лекин олима фикрини аник, далиллар билан исботлаб беролмаган.
Узбек халк,ининг этногенези ва шаклланиш жараёни масалалари билан бир неча йиллар давомида М. Эрма- тов хам шугулланиб келган. Унинг бу масалаларга кдраш- лари 60-йилларнинг охирларида чоп этилган китобида туларок, акс этган2. Китобнинг номи «этногенез» сузи билан бошланган, лекин китобда асосан узбек халкининг этник тарихи хакида ran кетади.
Муаллиф узбек халкининг шаклланиш даврини турт даврга булади. Биринчи давр милодцан олдинги VIII—II асрларни, иккинчи давр — милодцан олдинги II — милодий IV асрларни, учинчи давр — милодий IV—VI асрларни ва нихоят туртинчи давр — милодий VI—VIII асрларни уз ичига олган. Китобнинг мазмунидан, укувчида шу катта тарихий давр ичида (милодцан олдинги VI асрдан то милодий VIII асргача), узбек аждодлари факат шаклланиб келган, деган тушунча пайдо булади. Узбек элати качон, кайси асрда алохида этник бирлик (элат) булиб шаклланган ва унинг шаклланиш жараёни кайси асрларда нихоясига етгани хакида муаллифнинг аник фикри- ни тушуниш кийин. М. Эрматов уз ишида узбек халкининг шаклланиш тарихини ёритишда кадимги ва урта асрларга оид тарихий географик ва лингвистик манбалардан жуда куп фойдаланган. Буни тан олиш керак. Аммо манбалар ва фойдаланган адабиётлардан тугри хулоса чикариб, узбек халкининг этник тари- хига ва этногенезига оид муаммоларни илмий асос- да ёритишга ожизлик килган.
Узбек халкининг этник тарихйга оид масалалар академик Б. А. Ахмедовнинг бир катор илмий асарларида батафсил ёритилган1. Муаллиф асарларида узбек аждодлари кадим замонлардан Узбекистон худудида яша- ганликларини, XVI асрнинг бошларида бу худудга келиб уз хукмронликларини урнагган кучманчи узбеклар узбек халкининг таркибий кисмидан бири булганлиги- ни таъкидлайди.
Шаркшунос олим узбек халкининг шаклланган вакти хакида гапириб «...Кррахонийлар даврида (X—XI) асрлар узбек халки тула шаклланиб, ижтимоий-икти- содий ва маданий жихатдан ривожгтанади» деб ёзган эди2. Олимнинг айтганлари хакикатга якин келади. Агар узбек халкининг алохдла этник бирлик (элат) булиб шаклланган вак,тининг нихоясига етганлигини XI—XII асрлар уртаси билан белгиланса масалага яна хам аник,- рок^ёндашилган булар эди.
Узбек халк,ининг этногенези ва этник тарихи масалалари академик А. А. Аскдровнинг бир неча мак,о- лаларида хам эълон кдлинган3. Унинг йирик мак,ола- ларидан бирида тарихий, археологик, этнофафик ва антропологик манбаларга хамда адабиётларга асосла- ниб, узбек халк,и этногенезининг биринчи боск,ичи эрамиз бошларидан бошланган. Милодий VI асрнинг иккинчи ярмидан узбек этногенезининг иккинчи даври бошланган деб, XIV—XV асрларни эса бу жара- ённинг янги, таракдий этган даври деб таъкидлайди муаллиф4.
Агар аник, бир халкнинг этногенези (чик,иб кели- шини) маълум тарихий даврда, маълум этник, ик,ти- содий ва маданий шароитда ташкил топишнинг назарий жихатдан тугрилигини тан оладиган булсак, унда узбек халк,и этногенезини к,адим даврдан ёки мил од бошидан бошлаш унча тугри булмайди. Шу хилдаги булинишларга узбек халк,и этник тарихининг боск,ичлари, деб к,аралса к,исман тугри булар эди. Шунда хам узбек халк,и этник тарихининг бошланиш даврини милод бошидан эмас, анча олдинрокдан (милодцан олдинги бир мингинчи йилларнинг охирлари- дан) бошлаш мак,садга мувофик, дейилса, хато бул- масди албатта.
Сузсиз, халкнинг чик,иб келиш илдизи жуда узок,. Халкнинг чикдоб келиш илдизлари билан унинг этногенезини (алохида элат булиб шаклланиши) катта тарихий давр ажратиб туради. Бу давр ичида маълум Худудда бир эмас бир нечта этнослар ташкил топган. Илк элатлар доимий эмас эди, улар емирилиб, уларнинг урнида бошк,а элатлар вужудга келади. Марказий Осиёда бирин-кетин ташкил топган элатлар
оз булмаган (булар хакдца бошк,а ерда гапирилади). Узбек элати хам шу худудда (IX—X асрларда) шакл- ланади.
Юк,орида келтирилган барча фикр-мулохазалардан куриниб турибдики, узбек халкининг этногенез масалалари хдкдда олимлар катьий бир фикрга келмаган- лар. Узбек халкининг шаклланган вак,ти х,ар хил сана- лар билан баъзан хеч к^андай илмий асоссиз белгилан- ган: этногенез тушунчаси халкнинг этник тарихи билан чалкаштирилиб юборилган; этногенез деб этник тарихни даврларга булиб курсатганлар, лекин бу були- нишлар унча муваффак,иятли чицмаган. Аммо, барча чалкашликлар ва ноаник^икларга царамасдан, айрим тадкикртчилар \ак,ик,атга якинлашиб, узбек аждодла- рини алохдца элат булиб шаклланишини IX—X асрлар билан, уни шаклланиш жараёнининг нихоясига етиш вак;тини XI—XII асрлар билан белгилайдилар.
Узбек халкининг алохдца этник бирлик булиб шаклланган санаси бирмунча ойдинлашганлигига к,а- рамасдан айрим муаллифлар ишларида узбек элатининг ташкил топган вакти кейинги асрларга суриб к5фсатилган. Жумладан, россиялик олим В. А. Никонов узбек элатининг шаклланиш жараёни XI—XVI асрларгача давом этган, деб ёзади1. Бу купол хато, албатга. X. Салимовнинг китобида хам узбек элати XVI асрда шаклланган деган нотугри тушунча мавжуд. Унинг ёзишича, 1500 й. Темурийлар эгаллаб турган ерларни босиб олган турк-мугул цабилаларигина узбек Хисобланган2. Мовароуннахрда ва Хоразмда кадим даврлардан буён яшаб келувчи туб ерли ахоли узбеклар кдторига киритилмаган. X. Салимовнинг шу ва шунга ухшаш катор бошка хатолари уз вактида одилона танкидга учраган эди3.
F. Абдурахмонов ва Ш. Шукуровлар биргаликда чоп этган китобда4 узбек халкининг шаклланиш, даври XI— XV асрлар дейилган. Шу асарнинг бошка ерида узбек халки XIV—XV асрларда шаклланганлиги кайд килин- ган 5.
F. Абдурахмонов кейинги ишларидан бирида6 узбек халкининг шаклланган вакти хакидаги фикри анча узгарган. Олим мазкур асарда тарихий адабиётларда кайд Килинган «узбек халкининг шаклланиши нихояси XI— XII асрларга тугри келади» деган фикрга тула куш ил ади. Шу билан бирга F. Абдурахмоновнинг бу масалада- ги фикри карама-каршиликлардан холи эмас. Масалан, асарнинг бир сахифасида узбек хал к, и ва тилининг шаклланиши X—XII асрда дейилса, бошка бир бетида X асрнинг иккинчи ярмида шакллана бошланган, дейилган1.
F. Абдурахмонов кейинги ишида яна бошка хато- ликларга хам йул куйган. Масалан, кипчокдарни бир ерда киргиз, иккинчи ерда печенег, деб атаган. Шар- Кий карлуклар уйгурлар билан тенглаштирилган. Маълумки, бу этнонимлар илк урта асрларда алохида кабила бирлашмаларининг номлари эди. Буларнинг бирини ик- кинчиси билан чалкаштириб булмайди, этнослар яшаган худудлар хам аник курсатилмаган.
^ Москва якинидаги Звенигородда 1988 йили булиб утган катта анжуманда Б. А. Литвинский кдпган маърузасида узбек халки алохида этник бирлик (элат) булиб XVI асрда шаклланган деди2. Маълумки, Б. А. Литвинский, Б. F. Рафуровнинг «Таджики» деб ном- ланган китобининг масъул мухаррири булган. Б. F. Рафуровнинг мазкур китобида узбек халкининг шаклланиши XI—XII асрларда нихоясига етган, деб курса- тилган. Б. А. Литвинский масъул мухаррир сифатида «Таджики» китобини бир неча маротаба укиган ва тахрир килиб, Б. F. Рафуров курсатган санани (XI— XII аср) уша вактда тан олган, албатта. Энди эса бу санани «унутиб» узбек халкининг элат булиб шаклланган вактини XV—XVI асрларда этник гуру\ларнинг Даштикипчокдан Мовароуннахрга кириб келиши билан боЕлайди. Б. А. Литвинскийнинг ушбу ноилмий фикри Тожикистон ФА академиги Рахим Масовга хам маъкул булган3.
Этнограф С. П. Поляков эса бу масалада яна хам жиддий хатога йул куйган. Унинг ёзишича, узбек хал- к,и туркман, козок, киргиз ва бошка халклар билан бир вактда, яъни XVIII—XIX асрларда хал к, (элат) булиб шаклланган4.
Сузсиз, Б. А. Литвинский, С. П. Поляковларга ухшаш олимлар Урта Осиё халкдарининг, жумладан, узбек халкининг этногенезига ва этник тараккиётига бегараз карамаганлар. Уларнинг назарида, бу халклар собик СССР таркибидаги «колок,» халкдар булиб, факат кейинги асрларда руслар таъсиридагина алохида этник бирлик (элат) булиб шаклланганлар.
Юкорида келтирилган фикр-мулохазалардан кури- ниб турибдики, узбек халкининг алохида этник бирлик (элат) булиб шаклланган вакти (санаси) халигача аник, белгиланмаган. Муаллифлар курсатган саналар чу- Кур илмий асосланмаган, куп холларда саналар тахми- ний тарзда курсатилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |