АСОСИЙ МАНБАЛАР ВА АДАБИЁТЛАР
Кадим ва урта асрларга оид манбаларда1 узбек аж- додларининг элат булиб шаклланиш жараёни хакдца аник, маълумотлар жуда оз. Аммо, унинг шаклланиши- да фаол катнашган айрим этнослар хакида манбалар берилган маълумотлар камчил, баъзан жуда чал каш — улардан жуда эхтиёткорлик билан фойдаланиш керак булади.
Манбаларда кадим ва урта асрларда яшаган халкларнинг сиёсий, иктисодий, ижтимоий ва маданий Хаёти хакидаги маълумотлар хам мавжуд. Бу маълумотлар, гарчи киска булса-да, уша давр ахолисининг хаёти, этник таркиби, этник алокалари хакида маълум тасав- вурга эга булишга имкон беради.
Узбек халки илдиз олган, унинг илк тарихий аж- додлари — саклар, массагетлар, тохарлар, бахтарлар, хионийлар, усунлар, кангарлар, сугдийлар, хоразмий- лар ва бошка халклар хакида олдинрок чоп этилган ишларимиздан бирида батафсил гапирилган2, уларни бу ерда такрорлаб утиришнинг хожати булмаса керак.
Мазкур ишда узбек халкининг элат булиб шаклланиш жараёнида иштирок этган халклар, этник гурухлар Хакида эслатилган манбаларга киска изох, бериб утиш- нинг узи кифоя килади.
•Илк урта асрларда Урта Осиёда яшаган халклар Хакидаги илк (дастлабки) маълумотлар Хитой вокеана- висларининг асарларида, чунончи «Шимолий (Хитой) хонадонларининг тарихи» Бейшида (550—577);' «Суй сулоласининг тарихи» — Суйшуда (581— 618);3 «Тхан сулоласининг тарихи» - Тханшуда (618—907);4 учрайди. Мазкур манбаларда Тошкент (Ши, Чжеше)5, Самарканд (Кан)6, Бухоро (Ан, Анси)7, Даван (Бохо, Бохан Бохани)8, Хоразм9, Шы ёки Ши, Кеш - (Шахрисабз), Насаф (К$рши)10, Сурхондарё (Тохаристоннинг бир Кисми) вилоятларининг географик жойланиши табиа- ти, махаллий ахоли ва уларнинг иктисодий ва сиёсий Хаёти хамда маданиятининг айрим кирралари хакида гапирилади. Тилга олинган манбаларда Мовароуннахр- да ва унга туташ минтакаларда жойлашган бир канча туркий кабилалар, уларнинг яшаш жойлари, баъзи урф- одатлари ва уларнинг у ёки бу худуднинг сиёсий хаёти- да иштироклари хакида хам маълумотлар олиш мумкин. Хитой манбаларида эфталийлар (идал, йеда), карлук- лар (гэлолу) ва унинг таркибидаги кабила-уруклар (ме- уло, дами, жиси, ташили, пофу, гэса), нушиби, дулу (дуглат), туркеш, усун ва бошка туркий кабилалар ва Кабила итгифокдари тилга олинади. Шу уринда таъкид- лаш лозимки, бу кабилалар хакидаги маълумотлар тар- жимон томонидан кискартирилиб берилган, улар хато- дан хам холи эмас. Шунинг учун хам Н. Я. Бичуриннинг таржималарини бошка таржималар ва изохли адабиёт- лар билан солиштириб фойдаланиш максадга мувофик- дир. ^ '
Бу борада Н. В. Кюнер1 ва Ю. А. Зуевнинг2 ишлари эътиборга лойикдир. Бу ишларда Хитой манбаларида келтирилган айрим вилоятлар, халкдар хакидаги ахбо- ротлар таржима кдлиниши билан бир вактда уларга илмий изох х^м берилади.
аср охири — VIII аср урталарида турк хокрнли- гининг сиёсий, иктисодий ва маданий хаётининг айрим томонлари хакида маълумот берувчи мухим ва ишончли манбалардан бири Сибирь ерларидаги кддимги туркий тилдаги кабртош битиклари хисобланади. Булар: Кул-Тегин3, Тунйукук, Илтарас (Гудулу, Кутлук)4 ва унинг хотини Элбилга хотун5, Могилан6, Кули-Чур7 (Магилланнинг укаси) ва уйгур хони Мойн-Чур8 ша- рафига куйилган кабртош битикларидир.
Кдбртош битикларида турк хокрнларининг давлат мустак,иллигини саклаб к,олиш, унинг куч-кудратини ошириш борасида олиб борган ички ва ташки курашла- ри, узбек аждодларининг элат булиб шаклланиш арафа- сида Марказий Осиёда юз берган сиёсий вок,еалар, баъзи урф-одатлар ва бошка масалалар тасвирланган. Шу- нингдек, мазкур битикларда куйидаги этнонимлар хам тилга олинади: угуз, уч-угуз, саккиз-угуз, туккиз-угуз, ун-утуз, кенгерес (кангар) карл у к,, кдпчок,, киргиз, аз, телес, кидан, дулу, туркеш, турк ва бошкдлар. Бу халклар, кабилалар ва кабила иттифокдарининг купчилиги ёки уларнинг айрим гурухлари узбек аждодларининг элат булиб шаклланишида бевосита иштирок этганлар. К,а- димги тош битиклар туркий халкдарнинг тил тарихини урганиш борасида хам мухим манба хисобланади.
Тош битикларида келтирилган маълумотларни Хитой манбалари ва урта асрларга оид бошка манбалар билан таккослаб урганилса, Марказий Осиё халкдари, жумладан, узбек хал к, и этник тарихи ва этногенезига бир мунча аникликлар киргизиш мумкин.
Узбек халкининг этник тарихини ва унинг этногенезини урганишда IX—XIII асрларда араб ва форс тил- ларида ёзилган тарихий ва географик асарларнинг а\амияти жуда катта. Бундай адабиётлар талайгина. Улар асосида к,атор докторлик ва номзодлик диссертацияла- ри хам химоя к,илинган'. Биз араб-форс тилли ман- баларнинг купидан, асосан рус тилидаги таржимала- ридан фойдаландик. Шуларнинг айримларини кискача эслатиб утмокчимиз.
Фойдаланилган манбалардан бири Абу-Жафар Мухаммад ибн ат-Табарийнинг «Тарих ар-расул ва ал- Мулук» асари1. Асарда Дихистон2, Тохаристон3, Сущ, Фаргона, Шош, Хоразм, Еттисув хУДУДларида яшаган туркий ва эрон тилли ахоли хакида киска маълумотлар берилади. Манбада эфталийлар, карлуклар, туркешлар Хакида хамда туркеш хоконлари — Курсул, Абу-Муза- хим ва айрим турк саркардалари тилга олинади. Унда туркларнинг сугдийлар, фаргоналиклар ва тохаристон- ликлар билан биргаликда араб истилочиларига карши курашлари, туркий халкларнинг айрим урф-одатлари, эътикодлари хакида хам киска ахборот берилади4.
Богдод халифаси томонидан Волга булгорлари под- шоси олдига 921—922 йилларда элчи килиб юборилган Ах,мад ибн Фадланнинг сафар хотираларида5, Хоразм ва хоразм хал^и, Даштик,ипчокда ва Орол денгизига туташ чулларда яшовчи угуз (гуз) бижанак (печенег) кабилалари, уларнинг ижтимоий хаёти, хужалиги хак,ида курган-билганларини ёзиб кдлдирган. Унинг маъ- лумотларидан уша давр хаётини, тургун ва кучманчи ахолининг узаро муносабатларини тушуниш кийин эмас.
Марказий Осиё халк^арининг ик,тисодий, маданий ва хужалик фаолиятини урганишда X асрда яшаб утган геофаф сайёхлар ал-Истахрий1 Ибн Ховцал2 ва ал- Мукдлдасий3 асарларининг ахамияти бебаходир. Бу му- аллифлар берган ахборотларнинг афзаллиги шундаки, улар Марказий Осиё минтакаларининг бир канча ша- Хар ва к.ишлок.ларида булиб, бевосита курган-билган- ларини ёзган. Юцорида тилга олинган муаллифларнинг асарларида Сущ, Кеш (Шахрисабз), Насаф (К,арши), Тохаристон, Шош, Фаргона, Хоразм, Исфиджоб ва Марказий Осиёнинг бир канча бошка вилоятлари, ша- хар ва кишлок^ари, ахолиси, табиати, экинзорлари, хужалиги, хамда тижорати хак,ида батафсил маълумотлар берилган. Уларнинг ахборотларида тургун яшовчи туркий халклар ва кучманчи кабилалар (угуз, халач, печенег ва бошк,.) хам эслатиб утилган.
Баъзи уринларда Ибн Ховкал ва Мукдадасий маъ- лумотлари ал-Истахрий келтирган маълумотларни так- рорланганга ухшайди. Шу билан бирга, улар талай янгиликлар кушиб, бир-бирларини тулдирадилар хам. Шунинг учун \ам уларнинг асарлари X асрга оид энг аник, ва мукаммал географик асарлар хисобланади.
Марказий Осиё хакдда мухим ахборот берган муал- лифлардан бири X асрда яшаб утган яна бир араб сайёхи Абу Дулафдир. Унинг йул таассуротларида1 чи- гил, к.арлук,, кимак, печенег, тугуз гуз, (тукуз угуз), РУ3, киргиз кабилалари ва к,атор хУДУДларда тургун яшовчи ахоли2 эслатиб утилган.
Сузсиз, уша даврда, туркий халкларнинг яшаган ХУДУДларини аник^ашда Абу Дулафнинг маълумотлари мухим манба хисобланса-да, унинг маълумотларидан фойдаланишда тадк,ик,отчи жуда эхтиёт булиши керак. Чунки тилга олинган халкларнинг купчилиги орасида Абу Дулафнинг узи шахсан булмаган, улар хакидаги маълумотларни муаллиф бошкдлардан эшитиб ёзган булиши мумкин. Шунинг учун хам унинг сафар хоти- раларида берилган йул маршрутлари жуда чалкаш. Масалан, сайёх славянлардан утиб гуёки печенеглар ери- га (шу даврда буларнинг катта бир к,исми Эмба ва Урол дарё оралигида жойлашган булган), ундан утиб чигиллар ва Тибет ерларига, улардан утиб кимак гуз ерларига борганлигини хикоя к,илади. Яъни келган то- монга (оркдга), Урол тог олди минтакдларда яшайди- пш кимак ерига яна кдйтиб бориб, сунгра Хитойга утиб кетганлигини хикоя к,илади. Хеч кдндай сайёх Ти- бетдан (орк,ага к;айтиб), Урол tof олди минтакдиарида яшовчи кимаклар ерига, кейин кдйтиб Хитойга бор- маса керак?
Абу Дулаф ахборотларининг яна бир хатолик жойи шуки, у^ Марказий Осиё, Сибирь ва Тибетда яшовчи турк, мунгул, тун гуз, тибет халкдарининг тилларини эътиборга олмасдан, уларнинг барчасини туркий халк,- лар дейди. Сайёх узининг хотираларида кдрлукдарга тобе булган Шаркий Туркистонда тургун яшовчи (кдр- лук булмаган) ахолини хам карлук, дейди. Абу Дулаф- нииг ахборотларидан фойдаланган киши шу хилдаги хаталар, ноаникдикларни хисобга олиши керак, ал- багга.
Д асрнинг охирги чораги — XI асрнинг биринчи ярмнда утган юртдошимиз хоразмлик буюк олим Бе- рунийнинг асарларида Хоразм, Мовароуннахр ва Марказий Осиёнинг бошка минтак,аларида яшаган халклар хак,ида жуда куп мухим тарихий этнографик маълумотлар маржуд. Масалан, унинг «Кддимги халк^ардан долган ёдгорликлар»,1 асарида Хоразм ва Хоразм подшох- лари2, подшохларга хос лакаблар3, Хитой чегарасигача булган минтакдларда яшовчи туркий халклар4, угуз турклари, туркларнинг эътикдцлари5, Сущ ва Хоразм халк^арининг байрамлари, урф-одатлари6 ва бир канча бошкд катор масалалар хам ёритилган. Асарда келтирилган сугдийлар, хоразмликлар ва туркий халкларнинг ой ва кун7 номлари бу халкларнинг кайси тилда сузлашганларидан далолат беради.
Берунийнинг «Хиндистон»8 деб номланган асари хам тарихий этнографик маълумотларга бой. Бу асарда, асосан, Хиндистоннинг сиёсий-ижтимоий хаёти, маданияти, урф-одатлари ва эътикодлари хакида ran кетади. Шу билан бирга Хинд дарёсининг юкори окимларида жойлашган туркийлар1; Хутан ва Fa3Ha2 турклари хамда Кобулнинг турк подшолари хакида хам гапирилади. Берунийнинг бу маълумотлари туркий халкларнинг Осиё минтакаларида кенг таркалганлигидан далолат беради. Мазкур асарда олим Шош (Тошкент) шахрининг номи3 Хакида хам фикр юритган.
Берунийнинг Геодезия4 асарида Fy3 (угуз) печенег (бижанак), алан ва ас-кабилаларининг жойлашган хуцуд- лари хамда печенгларнинг (туркий хал к,) таъсирида эрон тилли ас ва аланларнинг талай к,исми турклащган- лиги хакида киска маълумотлар мавжуд5. Мазкур айарда Беруний етти иклимни 7 дойра шакли билан ифодалаб, доиранинг шимолий к,исмига (яъни олтинчи ицлимга) хазарларни, гуз-турларини, киргизларни, кимакларни, рус ва славянларни жойлаштирган6, доиранинг шаркий Кисмига (яъни еттинчи иьушмга) Син, Хутан ва туркий халкларни жойлаштирган7. Берунийнинг етти иклимни ифодалаган доираларидан илк урта асрларда Евроосиё халкларининг жойланиши хакида хам аник тасаввурга эга булиш мумкин.
Олимнинг «Китоб ас-сайдана фи-т-тибб»8 китобида Марказий Осиёда мавжуд бир канча шахар ва вилоят- лар (Бухоро, Самарканд, Сущ, Фаргона, Хоразм, Крш- гар, Баласагун, Шош ва бошк.)9 хамда этник номлар (турк, туркман, Fy3, киргиз ва бошк.)10 эслатилган.
Берунийнинг машхур асари — «Конуни Маъсу- дий»11да хам Евроосиёдаги жуда куп шахарлар ва халкларнинг номлари тилга олинган. Бизнинг ишимиз- да энг мухими асарнинг «Шахарларнинг узунлик ва кенгликларини жадвалларда курсатиш хакида» деб номланган бобидир12. Ушбу бобда турли иклимларда- ги шахарлар номлари, кенглиги ва уларнинг кайси вилоятларда ва мамлакатларда жойлашганлиги бел- гиланган.
Жадвалда Марказий Осиё мамлакатларида жойлашган унлаб йирик шахарлар хам тилга олинади. Шулар каторида, Фаргона водийсида, Сирдарё сохилларида, Еттисувда ва Шаркий Туркистонда яшовчи туркий халк,- ларга карашли 30 га як,ин шахарлар хам кдйд к,илин- ган1. Асарда Сирдарёнинг куйи ок,имларида, Орол ден- гизига2 туташ чулларда урнашган гузлар, Волга буйла- рида Кора денгиз якинидаги хазар ва бошка туркий тоифалар хам эслатилган.
Жадвалда келтирилган маълумотлар халкларнинг ва кабилаларнинг X—XI аср бошларида жойлашган ХУДУД* ларини аник, тасаввур к,илиш имкониятини беради.
Берунийнинг Минералогия3 асарида бир неча маро- таба Шаркий турклар,4 Кобул вилоятида яшовчи турк- лар, Хиндистоннинг шимолида, Тибет ва Кашмирга5 чегарадош минтак,аларида жойлашган турклар хакида Хам кис^а ахборот берилган. Асарда туркман атамаси- нинг маъноси,6 карлук, печенеглар яшаган хУДУДлар,7 Корахонийлар хони Буфахон томонидан сомонийлар сулоласини инкирозга учратилганлиги,8 туркий халкларнинг эътикодлари, кимматбахо тошлар билан бог- лик баъзи одатлар хам эслатилган.9
Берунийнинг юкорида эслатиб утилган асарлари- дан келтирилган тарихий-этнографик маълумотлар узбек халкининг этник тарихини, этногенезини ёритишда энг ишончли манбалар эканлигига хеч шубха йук, албатта. Лекин бу асарлардаги маълумотлардан фойдаланаётган тадкикотчи урта аср тарихини мукаммал билмаса ха- тога йул куйиши хам мумкин.
Узбек халки ва Марказий Осиёда яшовчи бошка халкларнинг тил ва этник тарихини урганувчи тадкикотчи йирик тилшунос олим Махмуд Кршгарийнинг (XI аср) «Девону луготит турк»10 асарини четлаб утол- маса керак. Мазкур асарда туркий тилларга оид мухим маълумотлар каторида Марказий Осиёда яшовчи туркий халклар, кабилалар ва уларнинг тил хусусиятла- ри, диалектлар хакида хдм фикр-муло\азалари берил- ган. Асарда 80 дан ортик ша\ар ва кишлокларнинг номлари ва 80 га якин туркий этнонимлар келтирилган.11 Унда яна Сирдарё сох,илларида, Фарго на, Еттисув ва Шаркий Туркистонда тургун яшовчи туркий а\оли, эрон тилли сугдийлар (Махмуд Кршгарийда CyF- дак) ва тил жи\атидан турклашган сугдийлар хамда йирик туркий халклар (карлук, басмил ва бошк.) тилга олинган. Махмуд Кршгарийнинг X аср охирлари ва XI асрда Сирдарё сохилларида, Еттисувда ва Шаркий Туркистонда яшовчи халкларнинг тилини ва этник тарихини урганишда мухим манба эканлиги хакидаги уз фикр-мулохазаларимизни олдинрок билдирган эдик1. Шу уринда таъкидлаб угиш лозимки, Махмуд Кршгарий- нинг асари баъзи афсонавий маълумотдан хам холи эмас. Масалан, асарда туркий халкларнинг келиб чи- Кишини «Нух пайгамбар угли Ёфаснинг угли Турк» билан бошаниши2, Афросиёбни Кррахоний турклари- нинг хони дейилиши: унинг (Афросиёбнинг) кизи — Казвин шахрини; хамда Каз суви (Балхаш кули) кир- гогида шахар курилганлиги, угли Барман — Барман шахрини; бошка бир угли Баласагун — Баласагун шах- рини бино килганлиги хакидаги маълумотлар афсонавий маълумотлардир3. Олимнинг бу хилдаги карашла- рига танкидий караб, уларни нима сабаб билан кел- тирганлигини обдон тушуниб олиш лозим.
Араб тилида ёзилган манбалардан яна бири Ибн ал-Асирнинг (1232—33 йй.) «Китоб ал-камил-фи-т-та- рих» номланган асари4. Мазкур асарда бизни кизикти- раётган X—XII асрларга оид маълумотлар мавжуд. Унда шу асрларда Марказий Осиёда юз берган сиёсий холат, чунончи корахонийларнинг Мовароуннахр ХУДУДИни эгаллаши, Рарбий Кррахонийлар давлатининг вужудга келиши, корахитой к,абилаларининг Еттисувни ва кейин Мовароуннахрни эгаллаб, корахонийларни тобе этиши, Рарбий Кррахонийлар, Разнавийлар, Салжу- к,ийлар ва Хоразм шохдар уртасидаги сиёсий муноса- батлар, карлук,, халач к,абилалари Кррахонийлар дав- латининг сиёсий ^аётида тутган урни ва бир канча бошка масалалар хдкида ran кетади.
Ибн ал-Асирнинг маълумотларидан XII асрларда Марказий Осиё минтак,аларининг этник харитасида \ам узгариш булганлигини тушуниб олиш кийин эмас. Маълумки, 999 йил корахонийлар сомонийлар устидан гала- ба козониб, Мовароуннахрни эгаллашлари билан бу худудга Еттисувдан ва Шаркай Туркистоннинг рарбий минтак.аларидан карлук, чигил, халач ва бошка туркий к,абилалар куплаб кучиб утадилар ва улар к,орахо- нийларнинг хдрбий-сиёсий ^аётида мух,им роль уйнай- дилар5. Кдрлук, халач ва угуз кабилалари Разна ва Хоразмнинг сиёсий х;аётида х,ам фаол катнашганлар. Еттисувга, бу ерлар учун ёд булган янги этнос — к,ора- хитойлар (коракидан, кидан) келиб урнашдилар ва уз хукмронлигини урнатдилар6. Мовароуннахр ва Еттисув- нинг этник таркибида юз берган узгаришлар уша давр- нинг (X—XI аср) этник тарак,к,иётига муайян таъсири булган, албатта.
Форс тилида х,ам бир канча асарлар мавжуд. Булар- нинг х,ам энг асосийларига, (ишимиздаги баъзи маса- лаларни ёритиш учун) керак булган манбаларнинг ай- римларига тухтаб утмок,чимиз.
Форс тилида ёзилган асарлардан бири Бухоронинг Наршахий кишлогида 899 йили тугилган Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар Наршахийнинг «Бухоро тарихи»- дир1. Бу асар даставвал Наршахий томонидан араб тилида ёзилган. 1128 й. ^озирги Кува шахрида яшаган ал- Кубовий номли киши томонидан форс-тожик тилига таржима килинган2.
Наршахийнинг «Бухоро тарихи» асарида Урта Осиёда араблар истилоси натижасида ислом динининг тарка- лиши (VIII аср) х,амда IX—XII асрлардаги Бухоро ва Бухоро вох,асидаги шах,ар ва кишлоьутарнинг ик,тисо- дий, маданий, ижтимоий ва сиёсий тарихига оид маълумотлар берилади. Асарда яна кддим даврлардан турк- ларнинг Бухоро ва унинг атрофларига келиб жойла- шиши3, Бухоро халкининг тарихи, Туркистон ва Еттисув турклари билан узаро сиёсий ва этник алок,алари4, Бухоро ах,олисининг эътикдцлари, байрамлари, к,ора- хонийлар сулоласи хонларининг Бухорода ва унинг ат- рофларида курган к,асрлари ва курикдоналари х;ак,ида ва шунга ухшаш бир к,анча боища масалалар ёритил- ган.и Асарда келтирилган маълумотлар илк урта асрларда Урта Осиё халкдари сиёсий, ик,тисодий ва маданий Хаёти ни тушуниб олишимизга катта ёрдам беради. Наршахийнинг асарида Хуросонда, Афгонистон ва Мова- роуннахрда яшовчи айрим туркий халклар ва этник гурухлар ^ам тилга олинади. Масалан, Кррахоний турклари, гуз (угуз) шулар жумласидандир. Тилга олинган бу халклар ва этник гурухлар Урта Осиёнинг сиёсий Хаёти ва этногенезида сезиларли из кщдирган, албатта.
Этник тарихни ва этногенезни урганиш масаласига оид яна бир мущм манба X асрда форс тилида ёзилган «Худуд ал-олам» асаридир5. Асарнинг муаллифи маълум эмас, шунинг учун хам бу асар купинча «Ту- манский кулёзмаси» номи билан машхур булиб долган6.
«ХУДУД ал-олам» географик асар булиб, унда дунё халвугарининг географик жойланиши, маъмурий ва ик,тисодий шароитлари батафсил ёритилади. Асарнинг талай кисми Марказий Осиёга багишланган булиб, унда минтак,алардаги табиий бойликлар, дарёлар, чул ва сахролар, ахоли яшайдиган вилоятлар хакдца гапири- лади. Масалан: тугуз-угузлар, кимаклар яшайдиган худудлар, уларнинг шахарлари, шунингдек Мовароун- нахр, Хуросон, Хоразм вилоятлари ва уларнинг шахарлари хакдца хам к,иск,а маълумотлар берилган. Бу маълумотлар асосида X асрда Мовароуннахрда, Сирдарё буйларида, Еттисув, Урол олди минтакаларида ва Шаркай Туркистонда яшовчи халкларнинг этник ха- ритасини тасаввур к,илиш кийин эмас.
Евроосиё минтакдларида жойлашган халклар, йирик кабила уюшмалари хакида маълумот берувчи манбалар каторига Гардизийнинг (XI аср) «Зайн ул-ах- бор»1 асари куп йиллар давомида тарихчи-тадк.ик.отчи- ларнинг диктата ни узига жалб килиб келган. Асар форс тилида ёзилган.
Асарда Евроосиё худудларида яшовчи бир канча туркий халклар ва кабилалар, чунончи карл у к, кимак, Киргиз, ягмо, чигил, печенег, тугуз-угуз (туккиз-угуз), Хазар, сувор, булгор ва бошка этнонимлар тилга оли- ниб, уларнинг жойлашган ерлари, хужалик фаолияти, эътикодлари ва урф-одатлари ёритилади. Гардизи бер- ган ахборотлар «ХУДУД ал-олам» ва ундан олдинрок утган муаллифларнинг асарларидаги маълумотларни бирмунча тулдиради ва шу билан Евроосиё, хусусан, Еттисув, Жанубий Сибир, Шаркий Туркистонда ва Сирдарё сохилларида яшовчи ахолининг этник таркиби борасида аник тасаввур кдлиш имкониятини беради.
Туркий халкларнинг этник тарихини, уни этногенезини урганувчи тадкикотчи Мухаммад ибн Мансур Марварудийнинг (XII асрнинг иккинчи ярми XIII аср бошлари) «Тарих-и-Муборак-шох»1 асарига мурожаат Килмасдан утолмаймиз. Бу асар умумий тарих булиб, жуда куп мамлакатлар ва халклар хакида маълумотлар беради. Бизнинг ишимиз учун асарнинг энг мухим жойи Туркистон ва туркий халклар хакидаги маълумотлари- дир.
Асарда Туркий халкларнинг жуда катга худудда яша- ганлиги, уларнинг шаркий чегараси Хитой билан, Fap- бий Рум1 билан, шимолда шимолий халклар билан, жанубда — Хиндистоннинг баланд корли чуккилари билан туташ эканлиги таъкидланади. Туркларнинг Евро- осиё ва араб мамлакатларидаги урни (мавк,еи) хамда улар говори маданиятли халкдар булганликлари, уз ёзув- ларига эга эканликлари хам асарда к,айд кдлинган. Асарда 60 дан ортик, туркий этнонимлар тилга олинади.
Шараф ул-замон Тохир Марвазий (XII аср бошида ёзилган) асаридан1 келтирилган айрим маълумотлар хам дикдатга сазовор. Асарнинг бир боби Хитой мам- лакатига ва Хиндистонга багишланган. Шу бобнинг катта кисмида туркий халклар хакида гапирилади. Марва- зийнинг асари XII аср бошларида ёзилган булса-да, унинг туркий халклар хакидаги маълумотлари илк урта асрларни (VI—X аср) туда к,амраб олган.
Марвазий угуз, уйгур, кун, кай, сарик, (шари), кимак, hfmo, печенег, киргиз, кдрлук,, халоч, бул- Fop ва бошка этнонимлар хакида мухим маълумотлар беради. Асарда тилга олинган кабил ал арнинг этник тарихи, хужалик фаолияти, моддий ва маданий Хаёти, эътикрдлари хакида гапирилади1. Сузсиз, Мар- вазийнинг барча маълумотларини бошка манбалар билан солиштирмасдан, чукур тахлил килмасдан Кабул кдлиб булмайди. Олимнинг ишидан фойдаланган хар бир киши у берган изохларни хам эътиборга олиши керак булади.
Олмалик, шахрида 1230 йили таваллуд топган, туркий халкдардан чиккан форс-тожик тилида асар ёзган тарихчи ва шоир Жамол Кдршийнинг «Мулхакат ас- сурах»1 асарида хам ишимизга оид баъзи маълумотлар мавжуд. Асарда асосан Мугул хонлари, айрим тарихий шахслар, шахар ва вилоятлар (К,ошгар, Хутан, Хужанд, Шош, Фаррона ва бошк,.) хакида гапирилади. Биз учун энг мухими, асарнинг Кррахонлар тарихига багишлан- ган кисми. Бунда муаллиф К,орахонлар хони (X аср урталарида вафот кдлган) Сатук Буграхон Абд ул-Ка- римнинг ва унинг якднлари томонидан ислом дини Кабул к,илинганлиги, ислом динининг кучманчи ва ярим кучманчи халклар орасига кириб бориши хикоя кдлинади. Уша асрда ислом динининг чорвадорлар ора- сида кенг таркалиб бориши, улар маданий даражаси-
\ „ _ нинг усиши тургун а^оли оилан ик,тисодий ва маданий
алок&ларнинг яна мустах,камланиб боришида мухим
омил' булган. Асарда Кррахонлар сулоласига мансуб
булган хонларнинг номлари келтирилган.
Юк,орида к,айд к,и л га н и ми з д е к, биз манбаларнинг энг мухимларига, ишимизда купрок, фойдаланганлари- га изох бериб утдик, холос. Биз эслатиб утган араб- форс ва туркий тилларда ёзилган манбаларда ran ора- сида, айрим этник номлар, этник гурухларнинг яшаган ерлари, тарихий шахсларнинг номлари эслатиб утилган.
Йул-йулакай берилган ахборотлар ишимизнинг мат- нида, яъни улар хак,ида ran кетган сахифалардагина эслатилиб, уларга изох бериб утилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |