Sóz yasalishi. Affiksatsiya va kompozitsiya

Fe’ldan ot yasovchi affikslar

Fe’ldan ot yasovchi affikslar

-q / -g’/ / -k/-g affiksi. Undosh bilan tugagan so’zlarga qóshilganda bu affiks oldidan bir unli orttiriladi: -aq/-ag,//- ak/-ag, -iq /-ig ‘//-ik /-ig , -uq /-ug’//-ük/-üg .

Masalan: soraq//sorug‘,

qonaq//konuq,

satiq/satig‘,

qılıq,

yazuq,

tutug‘,

teshuk,

bitig,

bilig

Bu affiks eski o’zbek tilida mahsuldor yasovchi bo’lib, u bilan yasalgan otlar quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:

1. Aniq predmetni bildiradi:

Bichaq birla sanchalıñ (QR).

Kirib özu tutug‘ ichra olturdi (XSH ).

Bu yarag‘ birla yetishti lashkar

(SHN).

Ag ‘zi muhrluq bitigni oqub, ... (Navoiy, Msh).

2. Fe’l o‘zagidan anglashilgan ish-harakatning jarayonini, natijasini ko‘rsatadi:

Köktün bir kök yaruq tüshti ( O‘N ).

Yana tört yüz qul birla satig‘ qilurlar erdi.

(QR ).

3. H o latn i bildiradi:

• Keqlilmga qorqug‘ kirdi (N F ). Savuqta
• yatur erdi (Saroyi). El elukni ya d etarlar ki, ... (Atoiy).

4. Belgi, xususiyatni bildiradi:

• Bu kerk, bu qihq birld satilg*u
• qul ermaz (Q R ). AtagUm ma Berka faqih qipchaq (X SH )

5. Shaxsni bildira

• bildiradi: Taarn bergil qonuqunqa (Tafsir). Qonuq
• kelgéinni bildi (XSH ). Har biri bir kishiga qonaq boldi (SH N

Quyidagilarni ham fe’ldan ot yasovchi m ahsuldoraffikslar guruhiga kiritish m um kin: -nch (undoshdan keyin: -/ nch/-inch//-unch/-iinch) affiksi fe’l o ‘zagidan anglashilgan ish-harakatning nom ini, holatini bildiruvchi ot yasaydi: Tutulunch, urushunch andag‘ yam an boldi ( 0 ‘N). Qübilniy ekünchi Hábilni oltürmish iichün ermüs erdi ( Q R / Barg‘an elchiga sevinchi beriqiz (S H N ). Qorqunchdin hech nimársá ayta bilmádüar (Sh.tar.);

sh (undoshdan keyin: -ish/-ish / / -ush/-üsh) affiksi ish-harakat

• sh (undoshdan keyin: -ish/-ish / / -ush/-üsh) affiksi ish-harakat
• jarayonini, holat m a’nosini bildiruvchi ot yasaydi: Sanchishqa kirsa
• yigirmi miíj erni qaytarur ermish (QR). Urush-toqush bashlandi
• ( 0 ‘N ). Yilrüsh yarag'im qayda bilgaylür (B N ). Ul dag'i yaxshi
• qilur erdi savash (SH N );

m aj-m á affiksi narsa yoki holatni bildiruvchi ot yasaydi: Yá

• m aj-m á affiksi narsa yoki holatni bildiruvchi ot yasaydi: Yá
• atam m q tug‘m alan, yá qarindashlarim, hech biliir-mu-sizlár kim,
• ... (Tafsir). Qozubsürma k&zingá (XSH). Nechük kim, agar mundaq
• ulug‘ qar bolmasa, andaq berüh uchma va sekirtmádin kim etü
• alg‘ay edi (BN).

F e ’ld an ot yasovchi b ir q a to r affikslar eski o ‘z b e k

• F e ’ld an ot yasovchi b ir q a to r affikslar eski o ‘z b e k
• tilid a o ‘zin in g so ‘z yasash x ususiyatini y o ‘qotgan b o ‘lib, a y rim
• so ‘z lar tark ib id a saqlangan. Q u y id a g ila r sh u n d ay affik sla rn i
• tashkil etadi:
• -ut/-Ht (-at/-et) — Yanuti bar bu ishni)7 (XSH ). Anasi Z u la yhâg‘a telim egütlàrberdi(QR). Bu elàtdin m enixan ayirsun (S H N );

-cha/-cha — Ul küvàchkâ hech kimürsà chemchü qatmasun

• -cha/-cha — Ul küvàchkâ hech kimürsà chemchü qatmasun
• (N F ). K&jül avunchasi ketjülda bolg‘ay (X SH );
• -àch— Ul kemüchniyegiigà og'radi (Q R );
• -shi (-shu) — Menitj qonshumda bir yiiklük xatun bar erdi
• (QR). Evün qonshi dav!athg‘g ‘a, bol yig (X SH );
• -mish / -mish — Pushayman boldi shah ez qilm ish in d in
• (XSH ). Yemishi kep ag‘achqa tash atarlar (Saroyi);
• -m u r — Yag'mur yag‘di (Tafsir). Yag‘mur ya g ‘madi (X S H )