Suv ostida sakson ming kilometr

1 

Ixtiologiya  -  baliqlar haqidagi fan.

340

---

chi  bir  xillarini  esa  tez  suzganimizdan  umuman 

ko'rolmadim.

Shunday  qilib,  ularni  ana  shu  fantastik  tas- 

niflash asosida yozaman, to ‘g‘rirog‘i, bu mening bir 

lahzalik taassurotlarimnigina ko'rsatadi.

Projektorning  yorqin  nurlari  bilan  charog'on 

bo'lib  turgan  qalin  suv  qatlamlarida  uzunligi  bir 

metr  keladigan  ingichka,  deyarli  barcha  dengiz- 

larda  uchraydigan  ilonbaliqlar  suzib  yurishardi. 

Yo‘g‘onligi  besh  fut  keladigan,  terisi  gadir-budur, 

yoshlari  ayniqsa nafis,  qarilari  esa yirik va o'tkir ti- 

kanaklar bilan  qoplangan  tikanli  skatlar  suv oqizib 

ketayotgan  katta  ro'mollar  singari  chayqalishar- 

di.  Ko‘z  oldimizda  skatlarning  boshqa  xillari  ham 

o‘tib  turar,  men  ularning  qadimgi  greklar  dengiz 

burgutlari degan nomga monandmi yoki hozirgi de- 

ngizchilar irganib qoyishgan kalamush, qurbaqa va 

ko'rshapalak laqablariga loyiqligini aniqlashga ham 

ulgurolmay qoldim.

Baliqchilar  uchun,  ayniqsa,  xavfli  hisoblangan 

delfin-akulalar  oilasiga  mansub  seld  akulalari  biz 

bilan kim o‘zarga o‘ynashardi. Shuningdek, biz aku­

lalar bo'limi,  selyaxiylar guruhiga kiradigan uzunli­

gi  sakkiz  futdan  oshadigan  baliqlar  -   dengiz  tul- 

kilarini  ham  ko'rdik:  bu  dengiz  jonivorlarida  bilish 

qobiliyati kuchli,  ularning orqalari va biqinlari  to‘q 

havorang, tanasining pastki qismi oq qashqa.

Yana  bizga  spar  baliqlari  oilasiga  mansub  do- 

radilar  uchradi;  ulardan  ayrimlarining  uzunligi  bir 

yuz  o'ttiz  santimetrga yetar edi;  doradilarning ko‘k 

kumushrang  tanalari  tovlanib  turar,  ayniqsa,  sariq 

rangli suzgichlari ularga alohida ko‘rk berar edi.

Uzunligi  ikki-uch  metr  keladigan  osyotralar  sa­

lon  derazasiga  tikilishar,  tezlikda  biz  bilan  bahs- 

lasha  olmagach,  mayda  jigarrang  qashqalari  bo‘l-

341

---

gan havorangga  moyil yelkalarini ko'rsatishib  qolib 

ketishardi.  Osyotralar  tana  tuzilishi bilan  akulalar- 

ga  o'xshasalar-da,  ammo  kuchlilikda  ularga  teng 

kelolmaydilar;  hayotlarining  ko‘p  qismini  ular  de­

ngizda  o'tkazadi,  bahorda  esa  daryolarga  o'tadilar 

va Volga,  Dunay,  Po,  Reyn,  Luara  va  Oder  oqimla- 

rida  suzadilar;  ular  seld,  makrel  va  boshqa  kichik 

baliqlar bilan oziqlanadilar.

Hammasidan  ham  O'rtayer  dengizidagi  suvda 

yashaydigan  tuneslar  bilan  yaxshilab  tanishib  ol- 

dim.  Ularning yelkalari to'q ko'k bo'lib, ko'krak qa- 

fasi  havorang,  biqinlari  bilan  qorni  oqish  qashqali 

kulrang.  Aytishlariga  qaraganda,  tuneslar  kemalar 

soyasida borib, tropik quyoshining o'tli haroratidan 

o'zlarini  saqlar ekanlar va «Nautilus» bilan suzgan- 

larida  ham,  bir vaqtlar Laperuz  kemalariga  hamroh 

bo'lganlaridek,  bu  odatlarini  tark  etmadilar.  Ular 

soatlab «Nautilus»dan bir santimetr ham ortda qol- 

may birga suzib bordilar.

Tabiat ularni kim o'zarga qatnashmoq uchun ya- 

ratganday.  Men bu baliqlarni qiziqish bilan ko'zdan 

kechirdim:  ularning boshi kichkina va cho'zinchoq, 

urchuqsimon  tanalarining uzunligi  uch,  hatto  to'rt 

metr, ko'krak va dum suzgichlari juda baquwat. Tu­

neslar ayrim  qushlar galasi  singari  tizilishib,  to'g'ri 

uchburchak  hosil  etib  suzar  edilar.  Ana  shunga 

asoslanib qadimgilar tuneslarni geometriya va stra- 

tegiya elementlarini biladilar deb ta’kidlar edilar.

Biroq tuneslarning «olimligi» ularni  Provans ba- 

liqchilaridan  qutultirolmasdi.  Ular  tuneslarni  qa- 

dimiy  Propontida  va  Ispaniya  aholisi  singari  yuk- 

sak  baholar  edilar.  Har  yili  yuz  minglab  ana  shu 

ajoyib  baliqlar  ko'r-ko'rona  va  telbalarcha  Marsel 

to'rlariga ilinardi.

342

---

O'rtayer  dengiziga  xos  bo'lgan  spinoroglarni, 

dengiz otchalarini, oybaliqlarni, kuzovkalarni, seld- 

lami,  bichoklarni,  dengiz  yorshlarini,  gubanlarni, 

qilichbardorlarni,  ferinklami,  ignabaliqlarni,  an- 

chouslarni  va  yuzlab  boshqa  xil  baliqlarni  ko'zdan 

kechira olmaganimga meni emas, bu joylardan juda 

katta  tezlik  bilan  o'tib  ketgan  «Nautilus»ni  aybla- 

moq kerak.

Dengiz  sutemizuvchilariga  kelganda  shuni  ay- 

tish  kerakki,  Adriatik  dengizidan  o'tayotganimizda 

men ikkita kashalotni, so'ng bir necha delfinlarni va 

nihoyat  monax  degan  laqab  olgan va  chindan ham 

dominikan  monaxlariga  o'xshab  ketadigan,  faqat 

bo'yi uch metr keladigan oltitacha tulen ko'rdim.

Konsel  eni  olti  fut,  kosasining  ustida  yettita 

uzunchoq  do'ngligi  yoki  qovurg'alari  bo'lgan  juda 

ulkan toshbaqani ko'ribdi. Mening o'zim bu toshba- 

qani ko'rmaganimga juda achindim, chunki Konsel­

ning  ta’riflashicha,  bu  toshbaqaning  juda  kamdan 

kam uchraydigan terili turi edi.

Zoofitlardan  bir  necha  sekund  davomida  sa­

lon  derazasining  oynasiga  yopishib  olgan  galeo- 

lyariyning  ajoyib  nusxasini  ko'rishga  muyas- 

sar  bo'ldim.  U  shoxlab  ketgan  jimjimador  tolaga 

o'xshardi,  uning  juda  nozik  shoxlari  Flandriyaning 

birorta kashtachisi tikolmaydigan nafis shakllar ho­

sil  etgan  edi.  Afsuski  men  bu  ajoyib  nusxani  olol- 

madim.

Agar  shu  kuni,  16-fevralda,  kechqurun  «Nau­

tilus»  to'satdan  sekin  suza  boshlamaganida  men 

O'rtayer  dengizida  boshqa  bironta  ham  zoofit 

ko'rolmas edim.

Voqea bunday bo'lgan edi.

Biz  Sitsiliya  bilan  Tunis  orasidan borar  edik.  Bu 

tor  joyda  dengiz  tubi birdan ko'tarilgan.  Bu yerdan

343

---

suvosti  tizmasining  cho'qqisi  o'tgan  bo'lib,  uning 

ustida suv chuqurligi arang o‘n yetti metrga yetadi, 

vaholanki,  bu  joyning  har  ikki  yoni  taxminan  yet- 

mish  metr  chuqurcha.  «Nautilus»  ana  shu  suvosti 

to‘sig‘iga  o'zini  urib  olmaslik  uchun  juda  ehtiyot- 

korlik bilan suzib o'tdi.

Men  Konselga  xaritadan  bu  suvosti  cho'qqilari 

tizmasi qayerda joylashganini ko'rsatdim.

-   Xo'jamning  ruxsatlari  bilan  shuni  aytmoq- 

chimanki, bu tog' tizmasi menimcha, Yevropa bilan 

Afrikani  qo'shib  turadigan  bo‘yin  bo'lishi  kerak,  -  

dedi u.

-  To'g'ri aytasan, do'stim,  -   dedim men,  -  u bu­

tun  Sitsiliya  bo'g'ozini  to'sib  qo'ygan.  Smit  tadqi- 

qotlarida  ko'rsatilishicha,  bir  vaqtlar  Addar  buruni 

bilan  Marsala  orasida  bu  qit’alarni  birlashtiradigan 

tasmaday qattiq yer bo'lgan.

-  Bunga tamoman ishonaman,  -  dedi Konsel.

-   Yana  shuni  qo'shimcha  qilmoqchimanki,  Gib­

raltar  bilan  Seuta  orasidan  ham  shunaqa  to'siq 

o'tgan.  Qadimgi  geologiya  davrida  bu  to'siq  O'rta- 

yer dengizini tamoman bo'g'ib turgan.

-   Agar,  -   so'z  boshladi  Konsel,  -   kunlardan  bi- 

rida yana vulqon  otilib,  bu  bo'yinchani  suv ostidan 

ko'tarsa...

-   Bunday  bo'lishi  ehtimoldan  uzoq,  -   deya 

uning so'zini bo'ldim men.

-   Xo'jam   ruxsat  bersalar,  fikrimni  oxiriga  yet- 

kazsam:  bordi-yu,  bu  voqea  sodir  bo'lganda  ham 

Suvaysh kanalini  qazishga  juda ko'p mehnat qilgan 

sho'rlik Lessepsga achinaman!

-   Albatta,  Konsel,  ammo  tashvishlanmay  qo'ya 

qol,  bunday  bo'lmaydi!  Yer  ostidagi  olovning  ku- 

chi  asta-sekin  so'nadi.  Yer  paydo  bo'lgan  dastlabki 

paytlardagi  nihoyat  darajada  ko'p  vulqonlar  birin-

344

---

ketin  so'na boshlaydilar;  yer  ostidagi  issiqlik kuch- 

sizlanadi;  yerning  ostki  qatlamlari  harorati  asr- 

lar  o'tishi  bilan  pasayib  boradi,  afsuski,  bu  issiqlik 

hayot  manbayi  bo'lgan  bizning  sayyoramiz  uchun 

baxtsizlikdir...

-  Biroq quyosh...

-   Birgina  quyoshning  o'zi  yetarli  emas,  Konsel. 

U murda tanasiga issiqlik yugurtira oladimi?

-  Menimcha, yo'q.

-   Modomiki  shunday  ekan,  do'stim,  bir kun  ke­

lib Yer muzlab qolgan murdaga aylanadi. Unda ham 

o'z hayot issiqligini allaqachon yo'qotgan Oy singa­

ri hech zot yashamaydigan bo'ladi.

-   Necha asrdan so'ng shunday bo'ladi?  -   so'radi 

Konsel.

-   Bir necha yuz  ming yildan  so'ng,  -   javob  ber­

dim men.

-   Unday  bo'lsa  biz  o'zimizning  suvosti  sa- 

yohatimizni  oxirigacha  yetkazishga  ulgurar  ekan- 

miz,  faqat bunga Ned Lend xalaqit bermasa.

Yerning  kelajagidan  biroz  tinchlangan  Konsel 

«Nautilus»ning  o'rtacha  tezlikda  suzayotganidan 

foydalanib, yana suvosti hayotini kuzata boshladi.

Vulqon  otilishidan  vujudga  kelgan  cho'qqilarda 

Bugenvil  meduzalari,  bulutlar,  goloturiy,  kama- 

lakning barcha ranglarida tovlanadigan dengiz bod- 

ringlari  ko'rinib  turardi,  yo'g'onligi  bir  metr  kela­

digan,  qirmizi  rangi  atrofidagi  suvga  qizillik kirita- 

yotgan  komatullar;  poyalari  uzun  gidroaktiniylar; 

midiylarning  juda  ko'p  yeyiladigan  xillari;  oyoqlari 

kulrang,  atrofi  zaytun  tukli  hurpaygan  qalin  soch 

bilan qoplangan yashil aktiniylar sayr qilishardi.

Konsel  mollyuskalarni  kuzata  boshladi  va  ta- 

roqsimon  pektunkulyuslarning  juda  ko'p  namu- 

nalari  -   ustma-ust  qalashib  ketgan  spondoliylar,

345

---

dengiz  kapalaklari  degan  laqablariga  mos  tushadi- 

gan  sariq  suzgichlari  ro'molsimonlar,  dengiz  qu- 

yonlari  nomi  bilan  ma’lum  bo'lgan  chig'anoq  va 

apliziylarni;  go'shtdor,  yesa  bo'ladigan  yuraksi- 

monlar,  chig'anoqlari  qimmatbaho  sadaf  bilan 

qoplangan  dengiz  quloqchalarini;  Langedokda  ust- 

ritsalarga  qaraganda  lazzatliroq  taom  hisoblanadi- 

gan  midiylarni;  uchburchak  donatsiylar,  dengiz 

xurmolari,  zolidlar,  daraxt  yo'nuvchilar,  g'altaklar, 

sinerariylar va  ko'pgina  boshqalarini  birma-bir  sa- 

nab  chiqdi.  Biroq  Sitsiliya  bo'g'ozidagi  to'siqdan 

o'tib  olgach,  «Nautilus»  yana  ilgarigi  tezlikda  suza 

boshlagani sababli Konsel kuzatuvlarini oxiriga yet- 

kaza olmadi.

Xayr  sizga,  molluskalar,  zoofitlar,  bo'g'in- 

oyoqlilar!  Endi  salon  oynasidan  soyaday  lipillab 

o'tayotgan katta baliqlardan bo'lak hech narsani aj- 

ratib bo'lmasdi.

16-  dan  17-fevralga  o'tar  kechasi  0 ‘rtayer  de- 

ngizining  eng  chuqur  joyi  uch  ming  metrdan  osh- 

maydigan  ikkinchi  havzasiga  kelib  qoldik.  Bu yerda 

«Nautilus» to ‘satdan suv tubiga sho'ng'idi.

Biroq  bu yerda bizni tabiat  mo'jizalari bilan bir­

ga hayajonlantiradigan ham  qayg'urtiradigan  man- 

zara  kutib  turardi.  Biz  endi  O'rtayer  dengizining 

juda  ko'p  kemalar  halokatga  uchragan  joyida  borar 

edik.  Jazoir  bilan  Provans  oralig'ida  qancha  kema 

halokatga  uchragani  yoki  yo'qolganini  kim  sanay 

oladi?

O'rtayer  dengizi  Tinch  okeanning  ko‘z  ilg'amas 

kengliklari  oldida  ko'lday  bir  gap.  Ammo  bu  ko'l 

injiq  va  asov,  uning  suvi  pand  beradigan  va  be- 

qaror;  bugun  u  o'zining  ko'zni  qamashtiradigan 

to'lqinlarida suzayotgan mo'rtgina qayiqchani alla- 

lab ardoqlasa, ertasi kuni esa oyoqqa turib asovlash-

346

---

gach, qisqa, ammo tez-tez urib turadigan po'rtanasi 

bilan eng katta kemani ham parcha-parcha qilib  it- 

qitadi.

Chuqur  suv  qatlamlarida  tez  suzib  borayotga- 

nimizda ko'z  oldimdan qanchadan  qancha halokat- 

ga  uchragan  kemalar  o‘tmadi!  Ba’zilari  suv  ostida 

ko‘p  yotganidan  marjon  bilan  qoplanibdi;  yaqinda 

halokatga uchraganlari endi zanglay boshlabdi.

Bora-borguncha  bizning  yo'limizda  langarlar, 

to'plar,  eshkak  o'qlari,  mashina  qismlari,  siniq  si- 

lindrlar,  portlab ketgan qozonlar, ba’zi joylarda esa 

kemalarning  yaxlit  korpuslari  -   ulardan  ba’zilari 

tumshug'i  pastga  qarab,  boshqalari  esa  to'ntarilib 

yotardi.

Bu  kemalardan  ayrimlari  to'qnashuv  natijasida, 

ba’zilari  esa  qoyalarga  urilib  halokatga  uchragan 

edi.  Men  dengiz  o'zaniga machtalari  sinmay to ‘g ri 

tushib, o‘z holicha but-butun turgan kemalarni ham 

ko‘rdim...  Ular  go‘yo bir pana  joyda  langar tashlab, 

suzishga farmoyish kutib turganday edi.

«Nautilus»  projektorining  yogdusini  taratib, 

ularning  yonidan  o‘tayotganida  xuddi  zum  o‘tmay 

flagshtokda  bayroq  hilpirab,  ro‘paradagi  kelayot- 

gan  kema  bilan  salomlashib,  unga  oq  yo‘l  tilaydi- 

ganday bo'lib tuyular edi...

Ammo  bayroq  hilpiramadi:  bu  dengiz  qabristo- 

nida tanho o‘lim va sukunat hukmron edi...

«Nautilus»  Gibraltar  bo‘g‘oziga  yaqinlashgan 

sari  dengiz  o'zanida  qayg'uli  halokat  qoldiqlari  to- 

bora  ko'paya  borgan  ekan.  Yevropa  va  Afrika  so- 

t>illari  oralig'i  yaqinlashgan  sari  kemalar  halokati 

ko'paya  borgan.  Bu  yerda  men  ko'plab  temir  kor- 

puslarni,  tik yoki  yonboshlab  qolib,  afsonaviy hay- 

vonlarni eslatadigan pachoqlangan paroxod qoldiq- 

larini ko'rdim.

347

---

Bitta  g'ildirakli  paroxod  ayniqsa  qattiq  haya- 

jonlantirdi;  uning  borti  go'yo  yirtib  tashlangan- 

day,  mo'rilari  egilgan,  g'ildiraklaridan  faqat  pa- 

choqlangan  temir  sinchgina  qolgan,  ruli  quyruq- 

dan ko'chib,  zanjirda osilib turar edi,  korpusi  zang- 

lagan...  Ichida  qancha  odam  halok  bo'lgan  ekan? 

Bu dahshatli halokatni so'zlab berish uchun qancha 

odam  tirik  qolgan?  Yoki  to'lqinlar  bu  sirni  pinhon 

saqlayotganmikin?..

Xayolimga bu o'sha yigirma yil oldin sirli ravish- 

da  yo'qolib,  butun  dunyoni  hayajonlantirgan  «At­

las» paroxodi emasmikin, degan fikr keldi.

-  

Qanchadan  qancha  boyliklar  ko'milib  yotgan, 

qancha  odamning so'nggi  oromgohiga  aylangan bu 

ulkan  qabriston  -   O'rtayer  dengizi  o'zanidagi  sir- 

lar  haqida  qanday  dahshatli  kitob  yozish  mumkin 

edi-ya!

Bu  orada  jamiki  narsaga  parvoyi  falak  «Nau­

tilus»  suvosti  poygasini  davom  ettirmoqda  edi. 

18-fevralda  kechasi  soat  uchlarda  u  Gibraltar 

bo'g'ozining kiraverishiga yetib keldi.

U  yerda  ikki  oqim  bor:  yuqori  oqim  ilgaridan 

ma’lum  bo'lib,  u  Atlantik  okean  suvlarini  O'rtayer 

dengiziga  olib  kiradi  va  uning  qarshisidan  keladi­

gan  quyi  oqimlaming mavjudligi  mantiq yo'li  bilan 

isbotlangan edi.

Darhaqiqat,  O'rtayer  dengizi  sathi  unga  Atlan­

tik  okeani  va  daryolardan  uzluksiz  quyiladigan  suv 

tufayli  muttasil  ko'tarilib  borishi  kerak  edi,  chun­

ki  uning  bir  me’yorda  saqlanishi  uchun  birgina 

bug'lanishning  o'zi  kifoya  qilmaydi.  Shunga  qara- 

may bu yerda suv sathi ko'tarilmaydi, binobarin ik- 

kinchi  oqimning  mavjudligini  faraz  etish  muqarrar 

va  u  Gibraltar  bo'g'ozining  tubidan  o'tib,  O'rtayer

348

---

dengizidagi  ortiqcha  suvlarni Atlantik okeanga olib 

ketishi kerak edi.

Bu  haqiqatan  ham  shunday  bo'lib  chiqdi.  «Na­

utilus»  ana  shu  yo'l-yo'lakay  oqimdan  foydalanib, 

tor bo'g'ozdan tez suzib o'tdi.

Ko'z  o'ngimdan  bir  lahzagina,  Pliniyning  ayti­

shicha,  orolcha  bilan  birga  suvga  cho'kkan  hasha- 

matli  Gerkules  ibodatxonasining  vayronalari  gav- 

dalandi  va  bir  necha  daqiqadan  so'ng  biz  Atlantik 

okean sathiga ko'tarildik.