Suv ostida sakson ming kilometr

Y i g i r m a   to' r t i n  c hi   b o b

 

MARJONLAR  OLAMIDA

Ertasi  kuni  uyqudan  boshim  g'uvullab  turdim. 

O'z  kayutamda  yotganimni  ko'rib  g'oyat  taajjub- 

landim.  Og'aynilarimni ham uxlab yotganlarida  o'z 

kayutalariga  ko'chirishgandir.  Binobarin,  ular  ham 

o'tgan tundagi voqealarni menchalik bilishsa kerak, 

shuning uchun kelajak bu sirning pardasini ochishi- 

ga umid bog'lashdan bo'lak choram qolmagan ed i.'

Kayutadan  chiqqim  keldi.  Ammo  men  ozodmi- 

kinman  yoki  ilgarigiday  bandimanmi?  Yo‘q,  har- 

tugul  tamoman  ozod  ekanman.  Eshikni  ochib, 

yo'lak  orqali  palubaga  olib  chiqadigan  trapga  o't- 

dim.  Voqealar bo'lib  o'tishidan  oldin yopilgan  lyuk 

lang ochiq edi.

Palubaga chiqdim.

U  yerda  Ned  Lend  bilan  Konsel  meni  kutib  tu- 

rishgan  ekan.  Ularni  so'roqqa  tutdim.  Hech  nar- 

sani  bilishmas  edi.  Kecha  kechqurun  og'ir  uyquga 

ketishganlaricha  bugun  ertalab  o'z  kayutalarida 

uyg'onishgan edilar.

«Nautilus»  odatdagiday  osoyishta  va  sirli  edi. 

U  dengiz  sathida  bir  maromda  suzardi.  Unda  hech 

qanday o'zgarish sodir bo'lmaganday.

Ned  Lend  ufqni  ko'zdan  kechirdi.  Dengiz  bo'm- 

bo'sh  -   hatto  kanadalikning  o‘tkir  ko'zlari  ham

246

---

uzoqda  na  yelkan,  na  paroxod  mo'rilari,  na  yerni 

ko'ra  oldi.  G'arbdan  esgan  kuchli  shamol  dengizni 

qattiq to'lqinlantirdi.

«Nautilus» yaxshigina chayqala boshladi.

Havoni  yangilagach,  «Nautilus»,  zarurat  tug'il- 

gan  o'sha  zahotiyoq,  ko'tarilishi  uchun  bo'lsa  ke­

rak,  o'n besh  metr chuqurlikka  sho'ng'idi.  Bu  man- 

yovr  19-yanvarda odatdan tashqari bir necha marta 

qaytarildi.  Har  gal  kapitan  yordamchisi  palubaga 

ko'tarilib,  o'sha  yerdan  lyuk  tomonga  qarab  odat- 

dagi so'zlarni qaytarar edi.

Kapitan Nemo ko'rinmas edi.  O'sha kuni koman- 

dadan menga tartib-u maqom bilan ovqat keltiradi- 

gan tepsa-tebranmas styuardnigina ko'rdim.

Kunduz  soat  ikkilarda  xotiralarimni  tartibga 

solayotgandim,  salonga  kapitan  Nemo  kirib  keldi. 

Unga  ta’zim  qildim.  U  bunga  javoban  boshini  xi- 

yol  egdi-yu,  biror so'z  demadi.  U kechagi voqealar- 

ga  doir  biron  narsani  gapirib  berar,  degan  umidda 

ishimni davom ettiraverdim. Biroq u indamadi.

Men yer  ostidan unga  qarab  oldim.  U  juda  hori- 

ganga o'xshardi; ko'zlari uyqudan qolgandek qizar- 

gan;  yuzi  o'ta  g'amgin,  hatto  musibat  sharpasi  tu­

shib turar edi.

U  xonada  yura  boshladi,  divanga  o'tirar,  yana 

o'rnidan turar, duch kelgan kitobni qo'liga olib,  shu 

zahotiyoq  tashlar,  asboblar  oldiga  kelib,  ularga  ti- 

kilar,  ammo  odatdagiday yozmas  edi. Aftidan,  u bir 

zum bir joyda tek turolmayotganday edi.

Nihoyat u menga yaqinlashib, so'radi:

-   Siz vrach emasmisiz, janob Aronaks?

Bu men uchun kutilmagan savol bo'lgandan, bir- 

pas javob bermay, unga tikilib qoldim.

-   Siz  vrach  emasmisiz,  deb  so'rayapman.  Zero,

247

---

naturalist  hamkasblaringizdan  ko'pchiligi  tibbiy 

ma’lumot ham olishgan-ku...

-   Ha,  klinikada  vrach  hamda  ordinator  edim. 

Muzeyga kirgunimcha bir necha yil meditsina soha- 

sida ishlaganman,  -  deb javob berdim men.

-  Juda soz, -  dedi kapitan.

Javobimdan mamnun bo'lganga o'xshardi.  Biroq 

mendan  nima  istayotganini  bilmaganimdan  yangi 

savollarga ularning mazmuniga qarab javob berish- 

ni o'ylayotgan edim.

-   Janob professor,  -   deya  davom etdi kapitan,  -  

matroslarimdan  biriga  meditsina  yordami  ko'rsata 

olasizmi?

-  Kemada bemor bormi?

-H a .

-  Men tayyorman, boshlang.

-  Yuring.

Ochig'ini  aytsam,  yuragim  gupullab  ura  boshla­

di.  Negadir  xayolimga  darhol  shu  bemor  matros- 

ning kasali bilan tungi voqealar aloqador bo'lsa ke­

rak, degan fikr keldi va bemordan ko'ra shu sir meni 

ko'proq qiziqtirib qoydi.

Kapitan  Nemo  meni  kema  quyrug'iga  boshlab 

bordi  va  matroslar  kubrigining  yonidagi  kichkina 

kayuta eshigini ochdi.

Kayutada  yuzidan  jasorat barq  urib  turgan,  qirq 

yoshlar  chamasidagi  chinakam  anglo-saks  yotar 

edi.

Men unga engashdim. U kasal emas, yarador edi. 

Uning  qon  bo'lib  ketgan  bintlar  bilan  tang'ilgan 

boshi yostiqda edi.

Men bintlam i yechdim. Yarador ko'zlarini katta- 

katta ochib menga tikilib turdi-yu,  ammo bintlarini 

yechishga xalaqit bermadi, hatto biror marta ingra- 

madi ham.

248

---

Jarohat  juda  og'ir  edi.  Bosh  kosa  qandaydir 

o'tmas narsa bilan urib yorilgan bo'lib, miya ochilib 

qolgan  ekan.  Miya  to'qimalari  qattiq  zararlangani 

shundoqqina  ko'rinib  turibdi.  Kulranggina  miyada 

qotib  qolgan  qonlar  dasturxonga  vinodan  yuqqan 

dog'larga  o'xshardi.  Xullas,  yarador  bir  vaqtning 

o'zida  ham  miyasi  chayqalib  lat  yegan,  ham  o'sha 

yerning o'ziga qon quyilgan.

Bechora  zo'rg'a  nafas  olardi.  Ora-sira  yuzi  tiri- 

shib qolar edi.  Qarshimda harakat markazlari ishla- 

may  qolgan  miya  shamollashining xuddi  o'zi  yotar 

edi.

Bemorning  tomir  urishi  tez-tez  o'zgarib  turar­

di.  Oyoq va qo'l  uchlari  muzlay boshladi.  O'lim ya- 

qinlashayotganini  va  uni  hech  narsa bilan  qaytarib 

bo'lmasligini yaqqol ko'rib turibman.

Yarani qayta bog'lab, kapitan Nemoga qaradim.

-   Bu  odam  qanday  qilib  yaralangan  edi?  -  

so'radim men.

-   Buning  biron  ahamiyati  bormi?  -   javob  be- 

rishdan o'zini olib qochdi u.  -  «Nautilus» zarb bilan 

urilib,  mashina  richagi  sindi  va  shu  odamga  kelib 

tegdi.  Buni qo'ying-u,  uning salomatligi haqida fik- 

ringiz qanday?

Duduqlanib qoldim.

-   Gapiravering,  -   dedi  kapitan  Nemo,  -   u  fran­

suz  tilini tushunmaydi.  Men yaradorga yana bir qa­

rab olgach, dedim:

-  Bu odam uzog'i bilan ikki soat yashaydi.

-  Uni olib qolishning hech iloji yo'qmi?

-  Mutlaqo. Kapitan Nemo asabiylashib mushtla- 

rini qisdi.

Ko'zlaridan yosh dumaladi.  Men bir necha minut 

jon  berayotgan  kishidan  ko'z  uzmay  qarab  turdim. 

Hayot asta-sekin uni tark eta boshlagan edi.

249

---

Elektrning  sovuq  yog'dusi  uning  rangparligini 

yanada bo'rttirib ko‘rsatayotgan edi.

Men uning qashshoqlik va baxtsiz  hayot izi  bar- 

vaqt  ajinlar hosil  etgan  oqil  yuzini  ko'zdan  kechir- 

dim.

Men  muzlayotgan  lablar  so'nggi  so'zlarni  aytib, 

bu hayot sirini ifoda etar degan umidda edim.

Biroq kapitan Nemo menga murojaat qildi:

-   Sizni  ortiq  ushlab  o'tirmay  bo'lmasa,  janob 

professor.

Ketishga to'g'ri keldi.

Men  kapitanni  jon  berayotgan  matros  to'shagi 

oldida  qoldirib,  qattiq  ta’sirlangan  holda  kayutam- 

ga qaytdim.

Kun  bo'yi  yuragim  g'ash  bo'lib,  ezilib  yurdim. 

Kechasi  yaxshi  uxlay  olmadim.  Uyqumda  uzoqdan 

yig‘i va motam kuylari eshitilib turdi.

Ertasi  kuni  tongotarda  palubaga  chiqdim.  Ka­

pitan  Nemo  o'sha  kuni  mendan  oldinroq  chiqqan 

ekan. U menga yaqinlashdi.

-  Janob professor, -  dedi u,  -  bugun suvosti say- 

riga chiqishga hushing'iz bormi?

-   Do‘stlarim  ham  unda  ishtirok  etishlari  mum- 

kinmi?

-  Agar borishmoqchi bo'lsa.

-   Taklifingizni  mamnuniyat  bilan  qabul  eta- 

man.

-  Unday bo'lsa, skafandrni kiyib oling.

Jon  berayotgan  yoki  marhum  haqida  bir  og'iz 

ham  so'z yo'q.  Men  Ned  Lend va  Konsel  oldiga  ki- 

rib, kapitan Nemoning taklifini aytdim.

Konsel  jon deb rozi bo'ldi,  kanadalik ham bu gal 

rad etmadi.

Soat ertalabki  sakkiz ham bo'lgani yo'q edi.  Soat 

sakkiz  yarimda  biz  skafandrlarni  kiyib,  Rukveyrol

250

---

rezervuarlari  va  elektr fonarlar bilan  qurollanib  ol­

gan edik.

Har  ikki  eshik birin-ketin  ochildi  va  biz  kapitan 

Nemo  hamda  o‘n  ikki  nafar  matros  hamrohligida 

o'n  metr  chuqurlikdagi  «Nautilus»  hordiq  chiqara- 

yotgan toshloq yerga tushdik.

Xiyol  pastlashib  ketgan  o‘zan  bora-bora  biz­

ni  o'ttiz  metrlar  chamasi  chuqurlikdagi  yerga  olib 

bordi.  Biz  Tinch  okeandagi  birinchi  sayohatimizda 

ko'rganimizdagi  o'zandan  tamomila  farq  qiladigan 

havzaga  tushdik.  Bu  yerda  na  yumshoq  qum,  na 

suvosti o'tloqlari,  na dengiz o'rmonlari bor edi.  Ka­

pitan  Nemo  boshlab  borayotgan  bu  yeming  o'ziga 

xosligi  darhol  ko'zga  tashlanadi.  Bu  marjonlar ola­

mi edi.

Zoofitlar  bo'limi,  alsionoriylar  kichik  sinfida 

gorgoniy  guruhi  bor;  olimlar  tomonidan  har  ucha- 

la  -   minerallar,  o'simliklar  va  hayvonot  olamiga 

aloqador deb topilgan, tabiat yaratgan bu ajabtovur 

marjonlar  shu  guruhga  mansubdir.  Qadimgilarga 

ddri  xizmatini  o'tagan  va  zamonamiz  ayollarining 

qimmatbaho  taqinchoqlariga  aylangan  bu  marjon­

lar  1744-yildagina ingliz Trembley tomonidan uzil- 

kesil hayvonot olamiga kiritilgan edi.

Marjon -  bu toshsimon, mo'rt poliplar hosil eta- 

digan mayda hayvonot to'dalaridir.  Bu poliplar kur- 

taklash  yo‘li  bilan  ko'payadi.  Ular  umumiy  hayot 

kechirishsa-da,  ayni vaqtda to'daning har bir a’zosi 

o'zicha mustaqil yashaydi.

Bu  qiziq  zoofitlar  haqidagi  so'nggi  tadqiqot- 

larni  o'qigan  edim.  Tabiat  okean  qa’riga  o'tqazgan 

va  toshga  aylangan  marjon  daraxtlardan  iborat  bu 

o'rmonni ko'rish men uchun juda qiziqarli edi.

Biz  fonarlarimizni  yoqib,  marjonlar  yaqindagi- 

na  hosil  etgan,  vaqt  o'tishi  bilan  esa  Tinch  okean-

251

---

ning  bu  qismini  Hind  okeanidan  to ‘sib  qo'yadigan 

devor  yonidan  yurdik.  Yo'l-yo'lakay  qalin  marjon 

daraxtzorlarini  aylanib  o'tishga  to'g'ri  keldi.  Faqat 

yerdagi  daraxtlardan  farqli  o'laroq  bu  daraxtsimon 

o'simliklarning bir uchi qoyalarga yopishgan bo'lib, 

yuqoridan pastga qarab o'sar edi.

Fonarlarimizdan  taralayotgan  yog'du  oqish  da- 

raxtlarga  tushib,  ajoyib  manzara  hosil  etar  edi. 

Ba’zan  bu  toshga  aylangan  daraxtlar  suv  harakati- 

dan  qimirlayotganday  bo'lib  tuyulardi;  hozirgina 

gullari  qiyg'os  ochilgan  yoki  g'unchadan  lab  ocha- 

yotgan  nafis  va  mayin  tikanakli  shoxlami  uzib  ol- 

gim  kelar  edi.  Yengil,  tutqich  bermas  tezsuzar  ba- 

liqchalar ularga xiyol tegib,  qushlar to'dasiday o'tib 

ketishardi.  Biroq men bu tirik gullarga qo'l urishim 

bilan  butun  turkum  junbishga  kirar  edi.  Oq  shox- 

chalar  o'zlarining  qizil  g'iloflariga  yashirinib  olar- 

dilar,  gullar ko'z  o'ngimizda  so'lib,  yashnab  turgan 

buta quruq toshga aylanib olar edi.

Tasodif  meni  eng  nodir  zoofitlar  to'dasiga  olib 

bordi.  Bu  marjonlar  o'zining  zeboligi  bilan  O'rta- 

yer  dengizining  Fransiya,  Italiya  va  Afrika  qir- 

g'oqlaridan yig'ib  olinadigan marjonlardan  sira qo- 

lishmas edi.

Ajoyib  marjonlarning  tovlanishi  zargarlar  ular­

ning eng yaxshi  nusxalariga  beradigan:  «qonli  gul» 

va  «qonli  ko'pik»  kabi  nomlarga  tamoman  mos  tu- 

shar edi.

Ko'p  o'tmay  butalar  tez-tez  uchraydigan  bo'lib, 

daraxtlar  esa  balandlashib  bordi.  Oldimizda  me’- 

morchilikning  ertaklardagiday  uzun  yo'laklari  na- 

moyon bo'ldi.

Kapitan  Nemo  qorong'i,  xiyol  qiyalab  ketgan 

yo'lakka tushib ketdi.  Bu yo'lak bora-bora bizni yuz 

metr chuqurlikka olib bordi.

252

---

Marjon  daraxtlar  orasida  men  boshqalari  -  

bo'g'inlaridan,  shoxlagan  poliplarning  juda  qiziq 

turlarini, to'qimalarini ohak qoplab, tamoman tosh- 

ga  aylangan  bo'lsa-da,  tashqi  ko'rinishidan  china- 

kam  suv o'tlariga  o'xshash bir necha yashil va qizil 

marjon butalarini ham  ko'rdim.  Biroq bir  mutafak- 

kirning ta’biri  bilan  aytganda,  «marjonlar  -   bu  eh- 

timol  hayotning  tosh  uyqudan  uyg'ona  boshlagan, 

ammo hali harakatga kirmagan paytidir».

Nihoyat,  ikki  soat yurib  taxminan  uch yuz  metr 

chuqurlikka,  ya’ni  marjonlar  hosil  bo'lishi  tugagan 

yergacha  tushdik.  Bu  yerda  marjon  daraxtlarning 

alohida  guruhlari  emas,  bir-birlari bilan turli  rang- 

dagi  dengiz  chirmovuqlari  yordamida  juda  chiroy­

li  gulchambarlar  hosil  etib  tutashib  ketgan  butun 

boshli sokin o'rmon yastanib yotar edi. Biz ularning 

qalin  qorong'i  suv  qatlamlari  tomon bo'y  cho'zgan 

peshtoqlaridan  qaddimizni  bukmay  o'tardik,  oyoq- 

larimiz  ostida  esa  tubipor,  astra,  meandrin,  fungiy 

vakiriofiliylar gilamday rang-barang gullab yotardi.

Qanday  ajoyib  manzara!  Ming  afsuski,  taas- 

surotlarimizni  baham  ko'ra  olmas  edik!  Shunday 

unutilmas  daqiqalarda  boshing  oyna  va  misdan 

iborat  shlem  asiri  bo'lib  turganini  his  etish  qan- 

chalik og'ir! Nega endi biz yonimizdan o'qday uchib 

o'tayotgan  mana  shu  baliqlar  singari  suvda  yashay 

olmaymiz  yoki  yaxshisi,  uzoq vaqt  suvda  ham,  qu- 

ruqlikda  ham  turib,  har  ikkala  muhit  -   havoda  va 

suvda  o'zini  birday yaxshi  his  eta  oladigan  amfibi- 

yadek emasmiz?

Shu  orada  kapitan  Nemo  to'xtadi.  Unga  qa­

rab  o'rtoqlarim  bilan  men  ham  to'xtadim.  «Nauti­

lus»  matroslari  o'z  boshliqlari  atrofida yarim  halqa 

bo'lib saf tortishganiga ko'zim tushdi.

Sinchiklab  qaraganimda  ulardan  to'rt  kishi  yel-

253

---

kalarida  allaqanday  cho'zinchoq  narsani  ko'tarib 

turishganini ko'rdim.

Biz  chor  atrofi  baland  marjon  o'rmon  bilan 

o'ralgan  kenggina  o'tloqning  o'rtasida  turar  edik. 

Fonarlarimizning  dengiz  tubiga  tushib  turgan  xira 

yog'dusidan ulkan soyalar hosil bo'lgan edi.

O'tloqning  atrofi  tim  qorong'i  va  faqat  unda- 

bunda  qonli  yog'du  yaltillab,  o'sha  zahotiyoq 

o'chayotgan  edi.  Bu  -   fonardan  taralayotgan  nur- 

ning bir zumgina marjonlarda sinib qaytishi edi.

Ned  Lend  bilan  Konsel  yonimda  turishardi.  Fa­

qat hozirgina xayolimizga  suvosti  sayrimiz  ma’lum 

maqsadni ko'zlab qilingani haqidagi fikr keldi.

Suv  tubini  ko'zdan  kechira  turib,  bir  narsa  e’ti- 

borimni  o'ziga  jalb  qildi:  ko'p  joyda  qator  tepalik- 

lar do'ppayib turar edi;  ularning tartib bilan turishi 

inson qo'li bilan qilinganidan dalolat berar edi.

Kapitan  Nemoning  ishorasi  bilan  matroslardan  ' 

biri  oldinga  chiqib,  belidagi  cho'kichini  yechib, 

o'zandan chuqur kovlay boshladi.

Endi menga hamma narsa ayon bo'ldi.

Bu o'tloq -  qabriston, matros kovlayotgan chuqur 

esa  -   qabr;  matroslaming  yelkasidagi  cho'zinchoq 

narsa -  tunda o'lgan kishining jasadi edi.

Kapitan  Nemo  va  uning matroslari  bu  yerga  o'z 

do'stlarining  jasadini  okean  qa’ridagi  shu  birodar- 

lar qabristoniga dafn etish uchun kelgan edilar.

Men  hech  qachon  bu  qadar  hayajonlanmagan 

edim.  Biron  narsa  meni  hech  shunchalik  larzaga 

solgani yo'q.

Qarshimda  sodir  bo'layotgan  voqealarni  ko‘- 

rishga  toqatim  yo'q  edi,  ayni  vaqtda  bu  man- 

zaradan bir sekund ham ko'z uzolmas edim.

Bu  orada  o'ra  okeanning  marjon  tubi  tomon 

asta-sekin  chuqurlashayotgan  edi.  Cho'kich  zar-

254

---

bidan  cho‘chigan  baliqlar  o'zini  har  tomonga  urib 

qochar edi.

Temir  cho'kich  suv  qa’riga  tushib  qolgan  bir 

parcha toshga borib tegib bo‘g‘iq ovoz chiqarganini 

ham eshitdim.

0 ‘ra uzunasiga va eniga qarab kengaymoqda edi. 

Nihoyat, u odamni sig'dirsa bo'ladigan holga yetka- 

zildi.

Shundan  so'ng  murda  ko'targanlar  o'raga  ya- 

qinlashishdi.  Oq  matoga  o'ralgan  jasad  suv  bilan 

to'lgan qabr ichiga sirg'alib tushdi.

Kapitan  Nemo  va  matroslar  qabr  atrofida  qo'l- 

larini  ko'kraklari  ustiga  chambarak  qilib  turar  edi­

lar.  Biz  bu  manzaradan  qattiq  hayajonlanib  ular­

ning  motamlariga  xalaqit  bermaslik  uchun  bir  qa­

dam orqaga chekindik.

Qabrni  marjon  parchalari  bilan  berkitib,  uni 

to'g'ri shaklga keltirishdi.

Bu  ish  bajarilgach,  kapitan  Nemo  va  uning 

hamrohlari  bir  tizzalarini  egib,  yerga  qo'ydilar  va 

so'nggi vidolashuv belgisi sifatida qo'llarini yuqori­

ga ko'tardilar...

Shundan  so'ng  motam  marosimi  tugab,  «Nau- 

Itilus» tomon yo'l oldik.

Biz  yana  marjon  o'rmon  peshtoqlari  ostidan 

o'tib,  marjon  devor  etagidan  chiqdik.  Bu  yerdan 

baland  tepalik  boshlandi.  Bir  soatlik  mashaqqatli 

yurishdan  so'ng nihoyat olisdan «Nautilus» chiroq- 

lari  ko'rindi.  Biz  to'g'ri  o'shanga  qarab  yurdik  va 

peshindan keyin -  soat ikkida bortga yetib oldik.

Ust-boshimni  almashtirgach,  hozirgi  o'z  ko'z- 

larim  bilan  ko'rgan  marosimdan  g'am-anduhga 

tushgan holda o'sha zahoti palubaga chiqib oldim.

Ko'p  o'tmay  kapitan  Nemo  ham  yonimga  keldi. 

Men undan so'radim:

255

---

-   Demak,  men  oldindan  aytganimday,  o‘sha 

odam tunda vafot etibdi-da?

-  Ha, janob Aronaks,  -  deya javob berdi kapitan.

-   Endi  u  o'zining  ko'pgina  o'rtoqlari  qatorida, 

suv ostidagi marjon qabrda,  abadiy uyquga ketdi, a?

-   Ha,  u  hamma tomonidan  unutilgan bo‘lsa-da, 

ammo biz unutmagan yerda yotipti...

Shunday  deb  kapitan  Nemo  yigisini  qaytarish 

uchun yuzini qo'llari bilan bekitsa ham bo'lmadi.

Uzoq jimlikdan so'ng u bunday dedi:

-   U  yerda,  suv  qa’rida,  bizning  sokin  qabris- 

tonimiz joylashgan...

-   U  yerda,  akulalar  borolmaydigan  joyda,  mar- 

hum do'stlaringiz osuda uyquda yotishipti.

-   Ha,  -   deya  bo‘g‘iq  ovozda  javob  berdi  kapitan 

Nemo,  -  akulalar va odamlar borolmaydigan joy.