Suv ostida sakson ming kilometr

T o'r t i n  chi   b o b

 

QIZIL  DENGIZ

29-yanvarda  kunduzi  Seylon  oroli  ufq  orti- 

da  ko'rinmay  qolgach,  «Nautilus»  katta  tezlik  bi­

lan  Maldiv  orolini  Lakkadiv  orolidan  ajratib  tur­

gan  bo'g'ozning  aylanma  yo'lidan  suzib  borar  edi. 

Biz  Lakkadiv  orollar  tizmasining  o'n  to'qqiz  yirik 

orollaridan  biri  -   shimoliy  kenglikning  10-gradus 

1-minuti  va  14-gradus  30-minutida  hamda  sharqiy

296

---

uzunlikning  69-gradus  O-minuti  va  50-gradus  72- 

minutida  joylashgan,  1499-yilda  Vasko-de-Gama 

ochgan Kittan marvarid oroli yonidan o'tdik.

Suvosti  kemasi  Yapon  dengizidan  chiqqanidan 

o‘sha kungacha o‘n olti ming ikki yuz yigirma milya 

bosib o'tgan edi.

Ertasi  kuni,  30-yanvarda,  «Nautilus»  dengiz  sat­

higa ko'tarilganda yer ko'rinmay qolgan edi.

Kema endi  shimol  -   shimoli g'arb, Arabiston bi­

lan  Hindiston  yarimoroli  oralig'ida  yotgan  va  Fors 

qo'ltig'iga  kiraverish  vazifasini  o'taydigan  Ummon 

qo'ltig'i tomon yo'l oldi.

Kapitan Nemo bizni  qayoqqa  olib ketyapti? Men 

bu  savolga  o'zimga  ham,  shu  haqda  so'ragan  Ned 

Lendga esa umuman javob bera olmas edim.

-  Biz,  do'stim Ned, kapitan Nemoning boshi oq- 

qan tomonga ketyapmiz,  -  deb javob berdim unga.

-   Bu  bizni,  yaxshilikka  olib  bormasa  kerak,  -  

dedi  kanadalik.  -   Fors  qo'ltig'iga  kiradigan  birgina 

yo'l  bor,  chiqadigan  yo'l  ham  shuning  o'zi,  bordi- 

yu, biz unga kirsak, unda,  albatta,  orqaga qaytishga 

to'g'ri keladi.

-   Nima  qipti,  qaytaveramiz-da,  Ned.  Agar  Fors 

qo'ltig'idan  keyin  kapitan  Nemo  Qizil  dengizga 

o'tmoqchi  bo'lsa,  Bobil-Mandab bo'g'ozi  uning ke- 

masini o'tkazib yuborishga hamisha tayyor.

-   Janob  professor,  Qizil  dengiz  Fors  qo'ltig'i 

singari  yopiqligini  mendan  yaxshi  bilasiz,  -   deya 

e’tiroz  bildirdi  Ned  Lend,  -   chunki  hali  Suvaysh 

kanali  qazilmagan,  binobarin,  hatto  «Nautilus»day 

kema  ham  bo'lajak  to'g'on  darvozalari  uchun  qa- 

zilgan chuqurdan o'ta olmaydi.  Shunday qilib,  Qizil 

dengiz bizni Yevropaga sira yaqinlashtirolmaydi.

-   Ammo  men  sizga Yevropaga yaqinlashyapmiz 

deganim ham yo'q.

297

---

-  Unda taxminingiz qanday?

-   Menimcha,  Arabiston  va  Misr  sohillaridan 

o'tgach,  «Nautilus»  yo  Mozambik  bo'g'ozi  yoki 

Maskaren  orollari  yonidan  o'tib,  yana  Hind  okea- 

niga qaytadi va Yaxshi Umid buruniga boradi.

-   Shunday  bo'ladi  deb,  faraz  qilaylik,  -   deya 

so'zini  davom  ettirdi  unga  xos  bo'lmagan  qat’iyat 

bilan Ned Lend.  -  Xo'sh, Yaxshi Umid buruniga ye­

tib olganimizdan keyin nima bo'ladi?..

-   «Nautilus»  uni  ortda  qoldirib,  biz  hali  b o 'l­

magan  o'sha  Atlantik  okeanga  chiqib  oladi.  To'g'- 

risini  ayting-chi,  do'stim  Ned,  nahotki,  bitmas- 

tuganmas  shu  suvosti  manzaralari  sizni  charchatib 

qo'ygan bo'lsa?  Menga kelganda,  ochig'ini  aytsam, 

biror inson hatto orzu ham qilolmaydigan bu ajoyib 

sayohat oxirlab qolganda astoydil xafa bo'laman.

-   Nahotki,  siz,  janob  professor,-  deya  e’tiroz 

bildirdi  kanadalik,  -   uch  oydan  buyon  shu  suvosti 

kemasida  bandi  bo'lib  yotganingizni  unutgan  bo'l- 

sangiz?

-   Bunisi esimda yo'q, Ned, va eslashni ham ista- 

mayman!  Men  «Nautilus»da  o'tkazayotgan  soatlar- 

ni ham, kunlarni ham sanamayapman.

-  Bu ishning oxiri nima bo'larkin?

-   Vaqt-soati  yetganda  ko'ramiz!  Bu  ishni  tez- 

lashtirish  uchun  qo'shimcha  biror  chora  ko'rish 

qo'limizdan  kelmaydi,  behuda  tortishuvga  esa  ho- 

jat  yo'q.  Bordi-yu,  mening  jasoratli  Nedim,  menga 

kelib:  «Qochishga qulay fursat yetdi!»  deganida jon 

deb  siz  bilan  o'tirib  olib,  qutulish yo'llarini  muho- 

kama  etardim.  Biroq  hozircha  bunday  qulay  fursat 

bo'lganicha  yo'q  va  ochig'ini  aytsam,  kapitan  Ne­

moning,  umuman  qachondir  Yevropa  dengizlariga 

o'tishiga ortiqcha ishonmayman ham.

Bu qisqa dialogdan men «Nautilus» va uning sirli

298

---

kapitanining mutaassibona muxlisi bo'lib qolganim 

ko'rinib turibdi.

Ned  Lendga  kelsak,  fikrini  quyidagi  hikmatli 

so'zlar bilan tugatdi:

-  

Aytganlaringizning  hammasi  to'g'ri,  ammo 

menimcha,  zo'ravonlik  bor  joyda  halovat  bo'l- 

maydi!

Keyingi to'rt kun davomida,  3-fevralgacha,  «Na­

utilus» Ummon  qo'ltig'ida turli  tezlik va  chuqurlik­

larda suzib yurdi.

U  ma’lum  bir  yo'nalishni  tanlamay,  tusmollab 

ketayotganga  o'xshardi;  ammo  shu  kunlar  ichida 

biz  Rak  tropigini  biron  marta  ham  kesib  o'tgani- 

miz yo'q.

Bu  dengiz  bilan  xayrlashishdan  oldin  biz  bir 

necha  minut  davomida  Ummonning  asosiy  shahri 

Masqatni  kuzatib  turdik.  Men  uning  ajoyib  man- 

zarasiga  mahliyo  bo'ldim:  qoramtir  qoyalar  oldida- 

gi oq uylar va istehkomlar chindan ham nihoyat da­

rajada go'zal edi.

Men  machitlarning  dum-dumaloq  gumbazlari, 

ko'kka  bo'y  cho'zgan  minoralari,  ko'kalamzor  ay- 

vonlarini zavq bilan tomosha qildim.

Biroq  bu  manzara  ko'pga  cho'zilmadi,  «Nauti­

lus» yana zim-ziyo suv qa’riga sho'ng'idi.

Shundan  so n g   kemamiz  Gadramaut  yaqini- 

dan  unda-munda  qadimiy vayronalari  bo'lgan  tuya 

o'rkachlariday  baland-past  tog'  tizmalari  yonidan 

Arabiston  sohillari  bo'ylab  quruqlikdan  olti  milya 

uzoqlikda suzdi.

Nihoyat,  5-fevralda  biz  Hind  okeanining  suv- 

lari  Qizil  dengizga  quyiladigan  Bobil-Mandab 

bo'g'oziga  chinakam  voronka  bo'lib  turgan  Aden 

qo'ltig'iga kirib bordik.

6-fevralda  «Nautilus»  Aden  shahri  ko'rinadigan

299

---

yerda dengiz sathiga ko'tarildi.  Bu shahar shu nom- 

dagi  burunda  joylashgan bo'lib,  uni  qit’a  bilan  tor- 

gina bo'yincha bog'lab turar edi.

Aden  o'zining  tabiiy  sharoitiga  ko'ra  haqiqiy 

Arabiston  Gibraltari  hisoblanib,  1839-yilda  ing- 

lizlar  tomonidan  zabt  etilgan  va  endilikda  u  olib 

bo'lmaydigan  qal’aga  aylangan  edi.  Tarixchi  Ed- 

ridning  aytishicha,  butun  dengiz  bo'yida  bir  vaqt- 

lar  eng  gavjum  va  boy  savdo  markazi  bo'lgan  bu 

shaharning  sakkiz  qirrali  minoralarini  uzoqdan 

ko'rdim.

Kapitan  Nemo  «Nautilus»ni  Adendan  orqaga 

qaytarishiga ishonchim komil edi. Biroq xato qilgan 

ekanman.

Ertasi  kuni,  7-fevralda,  biz  Bobil-Mandab  bo‘- 

g'oziga  kirdik.  Bu  bo'g'oz  arabchada  «Ko'z  yoshi 

eshigi»  degan  mazmunni  ifodalar  edi.  Bo'g'ozning 

uzunligi  hammasi  bo'lib  ellik  ikki  kilometr va  «Na­

utilus»  uni  juda  tez  suzib,  salkam  bir  soat  ichida 

bosib  o'tdi.  Ammo  men  hech  qayerni,  hatto  ing- 

lizlar  Adenning  dengizga  hukmronligini  mus- 

tahkamlash  uchun bosib  olgan  Perim  oroli  sohilla- 

rini  ham  ko'rolmadim.  Suvaysh  bo'ynini  Bombay, 

Kalkutta,  Melburn  va  avliyo  Mavrikiya  oroli  bilan 

bog'laydigan  bo'g'oz  suvlaridan  haddan  ziyod  ing­

liz  va  fransuz  kemalari  qatnab  turgani  uchun  «Na­

utilus»  suv  sathida  emas,  balki  muttasil  suvga 

cho'kkan holda suzdi.

Nihoyat,  peshinda biz  Qizil dengiz  suvlariga kir­

dik.

Qizil dengiz!  Uning sathiga bulutlar sira yomg'ir 

bo'lib quyilmaydi! Ko‘k gumbazi bu dengiz uzra bu­

lutlar bilan  qovog'ini  solmaydi!  Unga bironta  katta 

daryo  kelib  quyilmaydi!  Qizigan  quyosh  dengiz  su-

300

---

vini  ko'p  miqdorda  bug'latib,  har  yili  uning  sathi- 

dan bir yarim metr suvni olib ketadi.

Agar  bu  g'alati  qo'ltiq  okeandan  uzilib,  ko'lga 

aylanganida u allaqachon qurib qolgan bo'lishi ham 

mumkin edi.

Qizil  dengiz  bo'yiga  ikki  ming olti yuz  kilometr, 

eniga  o'rta hisobda  ikki  yuz  qirq kilometr keladi.  U 

Ptolemeylar,  fir’avnlar1  va  Rim  imperiyasi  davrida 

dunyodagi eng katta savdo yo'li edi.

Suvaysh kanalining ochilishi bu dengizning ilga- 

rigi mavqeyini qayta tiklaydi.

Men kapitan  Nemoning nima  sababdan bu  qo'l- 

tiqqa  kelib  qolganligini  tushunib  olishga  harakat 

ham  qilmadim.  Biroq  «Nautilus»ning  bu  yerga  ke­

lib qolganidan benihoya xursand edim.

Endilikda  biz  oldimizdan  kelayotgan  kemalarga 

uchramaslik uchun goh dengiz  sathida,  goh suv os­

tida  shoshilmay,  bir  me’yorda  suzib  borar  edik,  bi­

nobarin,  men bu  ajoyib  suv havzasi bilan tanishish 

imkoniyatiga ega bo'ldim.

8-fevralda  quyosh  o'z  jamolini  ko'rsatishi  bilan 

biz vayronalar shahri, nuragan devorlari bir zamba- 

rak  ovozidanoq  qulay  deb  turgan  Mokkani  ko'rdik. 

Vayronalar  orasida  xurmo  daraxtlari  ildiz  otib 

ko'm-ko'k  bo'lib  o'sib  yotardi.  Bir  vaqtlar  Mokka­

ni  aylanasi  uch  kilometr keladigan  tasmaday  oltita 

bozor, yigirma olti masjid, o'n to'rtta qo'rg'on o'rab 

turardi.

«Nautilus»  suvi  ancha  chuqur  bo'lgan  Afrika 

sohillariga  yaqinlashib  borardi.  U  yerda  biz  suvga 

cho'kib,  ajoyib  qip-qizil  marjon  butalari  va  suvos­

ti  qoyalarini  gilamday  qoplab  yotgan  yo'sinlar  va 

fukuslarni  zavq  bilan  tomosha  qildik.  Liviya  sohil­

lariga  borib  taqaladigan  bu  suvosti  qoyalari  va