Surxondaryo viloyati hududiy boshqarmasi termiz tuman kasb-hunar maktabi

Neksiya dvigatellarining silindr kallaklari gaykalarini mahkamlash ketma-ketligi.
Ko’pgina avtomobillarda, masalan, klassik tuzilishga ega bo’lgan VAZ, taqsimlash vali kulachoklari bilan 1-koromislo orasidagi tirqishni sozlash 2-sozlovchi vintni burash bilan bajariladi, so’ngra 3-kontrgayka bilan chegaralanadi. Zamonaviy Neksiya, Espero va shunga o’xshash dvigatellar GTM tuzilishlarida gidrokompensatorlarning paydo bo’lishi klapan mexanizmida tirqish sozlanishini avtomatik ravishda ta’minlaydi, ammo gidrokompensatorlar moyning sifati va uni tozalanish darajasiga judayam sezgirdirlar. Moyning kokslanishi, eyilgan va emirilgan detallarning zarrachalari gidroitargichni qotib qolishiga sabab bo’ladi. Bu vaqtda mexanizmda hisobga olinmagan zarbli yuklanishlar hosil bo’ladi, natijada klapan va taqsimlash valini foydalanib bo’lmaslik darajasigacha eyilishiga olib keladi. KShM va GTMlarni joriy ta’mirlash. Dvigatelni joriy ta’mirlashdagi eng asosiy va muhim ishlar quyidagilardan iborat: porshen xalqalari, porshenlarni, porshen barmoqlarini,
o’zak va shatun bo’ynidagi vkladishlarni (ta’mirlash o’lchamlariga moslab), blok qistirmasini almashtirish, klapanning egarini silliqlash, so’ngra mahsus aralashma bilan artish, maxsus eritmalar bilan moy yo’llarini yuvish va tozalash, redukstion klapanni tozalash yoki almashtirish va boshqalardir. Silindr bloki gilzalarini almashtirish ishlari uning pastki va yuqori qo’nim o’lchamlarining eyilishi, darz ketishi, chuqurchalar hosil bo’lishi natijasida bajariladi. Shu bilan birga hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan ko’pgina engil avtomobillarning gilzalari silindr bloki bilan birgalikda quyma tarzida bo’ladi. Gilzalarning eyilish darajasi uning yuqori qismidan 5, 15, 50 va 90 mm chuqurlikda ikki perpendikulyar tekslik bo’yicha nutromer asbobi yordamida aniqlanadi. Buning uchun nutromer maxsus kolibr yordamida nolga keltiriladi. va har bir silindrning o’lchamlari rasmda keltirilganidak aniqlanadi. Gilzalarning eyilishi natijasida, o’lchamlar me’yoriy ko’rsatgichlardan farq qilib qoladi, shu bilan birga eyilish gilza diametri bo’yicha notekis bo’ladi, bu holda ular mexanik ta’sir ko’rsatish yo’li bilan(rastochka) keyingi o’lchamlarga keltiriladi va porshen hamda uning xalqalarining gilzaning yangi o’lcham gruppasiga mos keluvchilari tanlab olinib o’rnatiladi.Porshenlarni almashtirish uning yubkasida chuqurchalar hosil bo’lganda, tag qismi va kompression xalqa atrofidagi yuza qismi kuyganda, hamda halqalarni o’rnatish ariqchalari kengayib ketganda bajariladi. Gilzalarda eyilish kam bo’lib, porshenlarda yuqorida keltirilgan kamchiliklar yuzaga kelganda, dvigatelni avtomobildan echmasdan turib, porshenlarni almashtirish mumkin.
Bunda karterdagi moy to’kib olinadi, karter va silindr bloki kallagini echiladi, shatun boltlarining gaykasi burab olinadi, shatunning pastki qopqog’i echiladi va porshen shatun bilan birgalikda yuqori tomondan sug’urib olinadi. Keyin porshen bobishkasidan press yordamida porshen barmoqlari echib olinadi va porshen shatundan ajratiladi. Agar kerak bo’lsa, shatunning yuqori qismidagi bronza vtulkasi ham press yordamida echib olinib almashtirilishi mumkin.

Buning uchun porshen yassi shup bilan birgalikda yuqori qismi bilan silindrga kiritiladi. Shup porshen barmog’i o’rnatilish teshigi o’qiga perpendikulyar joylashishi zarur. Keyin dinamometr yordamida shup tortiladi va shupni chiqish vaqtidagi kuch aniqlanadi. Aniqlangan kuch avtomobil dvigatellarining turiga qarab, ekspluatastiya yoki ta’mirlash qo’llanmasida keltirilgan me’yoriy ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Masalan, ZIL-130 dvigateli uchun shupning qalinligi 0,08 mm, eni 13 mm va uzunligi 200 mm bo’lishi, hamda uni silindr bilan porshen orasidan tortib chiqaruvchi kuchning kattaligi 35-45 N ni tashkil qilishi kerak. Agarda tortib chiqaruvchi kuch me’yoridagi ko’rsatkichdan farq qilsa, u holda porshen boshqasiga almashtiriladi Porshenni almashtirishdan avval uni silindrga moslab tanlab olish zarur, buning uchun gilzaning o’lchamlar gruppasiga mos keluvchi porshen tanlab olinadi va lentasimon shup yordamida silindr, hamda gilza orasidagi tirqish tekshiriladi. ATK sharoitida silindrga porshenni tanlashda, yuqoridagilardan tashqari porshen babishkasidagi teshik, porshen barmog’i va shatunning yuqori kallagidagi bronza vtulka diametrlari bir xil o’lchamlar guruhida bo’lishi kerak. Shuning uchun «porshen-barmoq-shatun» to’plamini yig’ishda, ularga bo’yoq yordamida qo’yilgan belgilar bir xil rangda bo’lishiga e’tibor berish kerak. Porshenga barmoq tanlanayotganda uning babishka teshigiga qo’lning katta barmog’i yordamida engil kirishi tekshiriladi.

To’g’ri tanlangan porshen tepa qismi bilan silindrga qo’yilganda, o’zining og’irligi bilan asta-sekin pastga tushishi kerak. Porshen bilan shatunni bir-biriga biriktirishdan avval shatun kallaklarini parallelligini maxsus qurilmalar yordamida tekshiriladi. Bunday qurilmalar yordamida shatunning buralib ketganligi, egilganligi va kallaklarining markazlari orasidagi masofa aniqlanadi. Tekshiruv natijalariga ko’ra shatunning biror o’lchami me’yoridan farq qilsa, maxsus kalitlar yordamida qurilmaning o’zida o’lchamlar me’yoriga keltiriladi. Bunda shatunning yuqori va pastki kallaklari yuqori va pastki plitalar orasidagi holatda bo’lishi kerak.

Shatunni nazorat qilish va to’g’rilash qurilmasi: 1, 5, 6, 7-indikatorlar; 2-shtiftlar; 3- vertikal kronshteyn o’qi; 4-vertikal kronshteyn; 8, 10-o’qlar; 9, 11-ustunlar; 12-plita; 13-ushlagich.
Shatunni tekshirish va to’g’rilashdan so’ng, porshen 60S haroratdagi moyli vannaga solinib qizdiriladi, keyin esa porshen barmog’i porshen bobishkasi va shatunning yuqori kallagiga presslanadi. Presslangandan so’ng boabishkadagi ariqchaga chegaralovchi xalqalar o’rnatiladi. Porshen bilan shatun yig’masini silindr blokiga o’rnatishdan avval, porshen xalqalarini porshen ariqchasiga joylashtiriladi. Porshen ariqchasi bilan porshen xalqasi orasidagi tirqish shup yordamida aniqlanadi. Bundan tashqari xalqani yorug’lik nurini o’tkazishi bo’yicha tekshiriladi, buning uchun xalqa silindrning edirilmagan yuqori qismiga joylashtiriladi va silindr bilan uning orasidan yorug’lik nuri o’tishi aniqlanadi.

Porshen yig’masini silindrga o’rnatish: 1-silindr blokidagi gilza; 2-moslama; 3-porshenning shatun va halqalar bilan birgalikdagi yig’masi.
Porshen xalqasini tutashish joyidagi tirqish shup yordamida aniqlanadi. Agar u me’yoridan kichik bo’lsa, xalqaning tutashish joylari egovlanadi. Bu ishlarni bajargandan so’ng xalqa porshenga o’rnatiladi. O’rnatilgan xalqalarning tutash joylari har tomonga aylana bo’yicha qo’yib chiqiladi. Porshen yig’masini silindrga o’rnatish maxsus moslama yordamida amalga oshiriladi. Tirsakli val vkladishlari, podshipniklar taqillaganda va redukstion klapan hamda moy nasosi soz bo’lib, tirsakli valning 500-600 aylmin tezligida magistralidagi moy bosimi 0,05 MPa dan kam bo’lganda almashtiriladi. Vkladishlarni almashtirish, ular bilan tirsakli valdagi tayanch va shatun bo’yinlari orasidagi tirqish me’yoridan ko’payib ketganda ham amalga oshiriladi. Avtomobil dvigatellarining turiga qarab, tayanch bo’yni bilan vkladish orasidagi me’yoriy tirqish 0,026-0,12 mm, shatun bo’yni bilan vkladish orasidagi me’yoriy tirqish esa 0,026-0,11 mm oralig’ida bo’ladi. Tirsakli val podshipniklaridagi tirqish, nazorat qiluvchi jez plastinkalari yordamida aniqlanadi. Moylangan plastinka ichquyma va val bo’yni orasiga qo’yiladi, hamda qopqoq boltlari dinamometrik kalit yordamida har bir dvigatel uchun belgilangan me’yoriy burovchi moment bilan tortiladi. (ZIL-130 dvigatelida tayanch podshipniklari 110-130 Nm, shatun podshipniklari 70-80 Nm). Agar 0,025 mm li plastinka qo’yilganda tirsakli val juda bo’sh aylansa, bu - tirqishning katta ekanligini ko’rsatadi. U holda tirsakli val bo’yni orasiga har biri 0,025 mmga qalinroq bo’lgan moylangan plastinkalar qo’yib borilib tirsakli val xis qiluvchi kuch bilan aylanadigan bo’lguncha davom ettiriladi va plastinkaning qalinligiga qarab kerakli ulchamdagi vkladishlar tanlanadi. Tirsakli val bo’yinlarining holati tekshirilgach (yuzada eyilish va tirnalish izlari bo’lmasligi kerak), tanlangan vkladishlar yuviladi, artiladi va motor moyi bilan moylanib joyiga o’rnatiladi. Tirsakli valning o’q bo’yicha siljishini sozlash ishlari ko’pgina dvigatellarda tayanch shaybalarini tanlash yo’li bilan amalga oshiriladi. ZMZ-53 dvigatellarida orqa tayanch shaybasi va tirsakli val orasidagi tirqish 0,075-0,175 mm, ZIL-130 dvigatellarida esa 0,075-0,245 mm ni tashkil etadi. YaMZ va VAZ dvigatellarida esa, siljish (0,08-0,23 mm) yarim shaybalar
yordamida sozlanadi. Ekspluatastiya jarayonida o’q bo’yicha siljish kattalashib boradi, shuning uchun JT da shayba va yarim shaybalarning qalinligi, keyingi ta’mirlash o’lchamdagisidan foydalaniladi. Blok kallagining asosiy nosozliklariga blok bilan birlashuvchi yuza qatlamidagi darz ketish, sovutish ko’ylagidagi darz ketish, klapan yo’naltiruvchisi teshiklarining eyilishi, klapan o’rindiqlari faskasining eyilishi va unda chuqurchalar hosil bo’lishi, klapan o’rindig’ini presslangan eridan bo’shashib ketishi misol bo’la oladi.

Kallak birikmasini ta’mirlash uchun uni bo’laklarga ajratish muhim o’rin tutadi. Sifatli bo’laklarga ajratish detallarni ishdan chiqishini oldini oladi. Shuning uchun bo’laklarga ajratishda maxsus echgichlardan foydalaniladi(3.13-rasm). Alyumindan tayyorlangan silindr kallagi yuzasidagi 150 mm gacha uzunlikda bo’lgan yoriqlar payvandlanadi, payvandlashdan avval yoriqning ikki tomonidan 4 mm diametrda teshik teshiladi. Keyin kallak elektropech yordamida 200S gacha qizdiriladi, undan so’ng yoriq temir cho’tka bilan tozalanadi va payvandlanadi. Sovutish ko’ylagi yuzasida uzunligi 150 mm gacha bo’lgan yoriqlar epoksid elimi yordamida elimlanadi. Elimlashdan avval yoriqqa xuddi payvandlashdan avvalgidek ishlov beriladi, asteton bilan moysizlantiriladi, ikki qatlam alyumin kukunlari aralashtirilgan epoksid elimi surtiladi va 18-20S haroratda 48 soat ushlab turiladi. Kallakni silindrlar bloki bilan tutashish joyidagi o’yilish va chuqurliklarni frezalash yoki silliqlash yo’li bilan ta’mirlanadi. Ishlov berilgan kallak nazorat plitasida tekshiriladi. Bunda 0,15 mm li shup plita va kallak orasidan o’tmasligi kerak. Yo’naltiruvchi vtulkalarning teshigi edirilgan bo’lsa, yangisiga almashtiriladi. Almashtirishda gidravlik press va maxsus moslama ishlatiladi. Klapan faskalarining eyilishi va o’yilishi, tozalash yoki silliqlash yo’li bilan bartaraf qilinadi. Tozalash ishlari uchiga klapanni o’ziga majburan tortib turadigan «so’rg’ich» o’rnatilgan pnevmatik drel yordamida bajariladi. Klapanlarni tozalashda, tozalash pastalaridan (15 gr. M20 yoki M12 elektrokorund kukuni, 15 gr. M40 bor karbidi va motor moyi aralashmasi) va GOI pastasidan foydalaniladi.
Tozalangan klapan va uning egarida aylana bo’ylab a1,5 mm kenglikda xira iz hosil bo’ladi.
Tozalangan yuza sifatini klapanning yuqori qismida bosim hosil qiluvchi asbob yordamida ham tekshirish mumkin. 0,07 MPa ga etgan bosim 1 min. ichida sezilarli darajada tushib ketmasligi kerak. Agar klapan egarlarining faskasini tozalash yo’li bilan tiklab bo’lmasa, u holda yuza yo’nish yo’li bilan ta’mirlanadi. Yo’nish 15, 30, 45, 75li yo’nuvchi asboblar yordamida bajariladi. 30li asbob kirituvchi klapan egarlari uchun, 45li asbob chiqaruvchi klapan egarlari uchun mo’ljallangan. Yo’nishdan so’ng faska siliqlanadi va tozalanadi.

Klapanlarning asosiy nosozliklari ularning faskasini eyilishi, klapan sterjenini eyilishi va egilishidan iborat. Klapanlarni saralashda, ularning to’g’riligi va ishchi faskalarini sterjenga nisbatan notekisligi aniqlanadi(3.17-rasm). Nazorat 10-va 11-indikatorlar yordamida bajariladi. Klapan sterjeni va ishchi faskasining ruxsat etilgan tebranishi texnik shartlarda nazarda tutilgan. Me’yoridan yuqori tebranish hosil bo’lsa, klapan sterjeni to’g’rilanadi. Sterjen tag qismining notekis eyilishi charx yordamida tekislanadi. Klapan faskasi maxsus charxlash jihozida silliqlanadi. Klapan turtkichlarining yoysimon va silindrsimon yuzalari eyiladi. Uning sterjeni silliqlab keyingi ta’mirlash o’lchamiga keltirish yo’li bilan tiklanadi. Koromisloning eyilgan bronza vtulkalari yangisiga almashtirilib, uning ichki diametri ta’mirlash yoki me’yoriy o’lchamlarga keltiriladi. Yangi vtulkalar qo’yilganda, moyning o’tishi uchun teshiklar teshiladi. Detallarni tiklovchi maxsus ustaxonalari bo’lgan katta ATK lar va avtobirlashmalarda tirsakli va gaz taqsimlovchi vallar ta’mirlanadi. Tirsakli valning edirilgan tayanch va shatun o’rnatuvchi bo’yinlari hamda gaz taqsimlovchi valning tayanch bo’yinlari silliqlash jihozlari yordamida ta’mirlash o’lchamlariga keltiriladi. Silliqlashdan so’ng tirsakli va gaz taqsimlash valining bo’yinlari abraziv lentasi yoki GOI pastasi yordamida tozalanadi. Gaz taqsimlash valining edirilgan mushtchalariga maxsus silliqlash jihozlari yordamida ishlov beriladi.