Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

UCHINCHI BOB. 
«DEVONU LUG`OTIT TURK» ASARIDAGI ETNONIM VA
ETNOOYKONIMLARNING YASALISHI VA GRAMMATIK
TUZILISHI 
Ma’lumki, tilshunoslikda so’z yasalishi alohida bo’lim, soha sifatida
o’rganiladi. Toponimlarning yasalish prinsipi ham so’z yasalishidan farq
qilmaydi. Leksemalar toponimga aylangach, ularda bir qator sifat o’zgarishlari 
sodir bo’ladi. Etnotoponimlarni tahlilga tortganda uning toponimga aylangunga
qadar bo’lgan ma’nosi, so’ngra toponimik ma’nosini farqlash muhim ahamiyatga 
ega. So’z yasalishi strukturasidagi yasovchi-yasalma munosabati
etnotoponimning yasalishi, etnotoponimik ma’no va toponimga aylangunga qadar 
bo’lgan ma’no munosabatlarida aks etadi. Masalan,
Tuyachi, Takali
nomlari 
tahlilida nomning dastavval
tuya+chi, taka+li
tarzida shakllanganligi, asta-
sekin asos bilan qo’shimcha birlashib, o’rtadagi aloqa yo’qolib, 
tuya, taka
ma’nolari unutilgani,
Tuyachi, Takali
kabi yaxlit nomga kelganligini sezish qiyin
emas. Bu toponimlar -chi, -li affikslari bilan hosil qilinmagan, ular so’z 
yasalishining o’ziga xos bosqichini bosib o’tgan. Ushbu usulga leksik-grammatik
harakterdagi usul yoki appellyativ toponimizatsiyalashuv (onomastik konversiya) 
deb qarash mumkin. 
Til yangi tushuncha va tasavvurlar bilan, ularni ifodalashga xizmat qiluvchi 
yangi so’zlar, ya’ni toponimlar bilan muntazam boyib boradi. Shu bilan birga, 
ma’lum vaqt o’tishi bilan til lug`at tarkibidagi, jumladan toponimiyadagi ba’zi 
so’zlar iste’moldan chiqadi yoki ular tilning nofaol (passiv) qatlamiga o’tadi. 
Ikkinchidan, til lug`at tarkibida yuz beruvchi o’zgarishlar tez yuz beradi va ularni 
ilg`ash osondir. Uchinchidan, tilda so’z yoki toponimlarni birdan yaratish va ijod 
qilish, ularning tezda iste’molga kirishi va muvaffaqiyatli qo’llanish hollari 
mavjud
.
Til oldiga qo’yilgan yangi ijtimoiy talablarni qondirishda etnonimiyadagi o’z 
qatlam muhim rol o’ynaydi. Biror yangi tushuncha yoki tasavvurni ifodalash uchun 

---

til, avvalo, o’z imkoniyatlaridan foydalanadi. O’zida imkoniyat topilmagandagina 
o’zga tillarga murojaat etadi. Mana shu qonuniyatga zid holda boshqa tildan 
olingan etnonimlar ko’p holda keyinchalik o’z birlik tomonidan siqib chiqariladi. 
O’z qatlam o’zlashma qatlamlarga mansub etnonimlarning tilga singishida ham 
muhim rol o’ynaydi. Til o’zlashma qatlamiga oid etnonimlar bazasida yangi 
etnonimlar hosil qiladi va ular o’z qatlamiga mansub bo’ladi.
O’zbek tilining o’z qatlamiga mansub etnooykonimlarning o’zgarishi va 
boyishi ikki yo’l bilan amalga oshiriladi:
1. O’z qatlamga mansub so’zlar, ya’ni turkiy so’zlar bazasida rivojlanish. 
Bunda ikki xususiyat ko’rinadi sof turkiy etnonimlar mavjud bo’ladi va ular 
bazasida o’zbek tilida yangi etnooykonimlar hosil qilinadi.
2. O’zlashma qatlam bazasida rivojlanish. Bunda arab, fors-tojik, mo’g`ilcha 
etnonimlar asosida etnooykonimlar yasaladi.
Etnonimlarning birinchi guruhi o’zbek tilida ko’p asrlardan beri mavjud 
bo’lib, ular o’zbek tili lug`at tarkibining uzviy qismi hisoblanadi. Joy nomlari 
ma’lum hududlarga tarqalgan. Bu nomlar aniq hududning mahalliy nomlari bo’lib, 
til tarixi va dialektologiya sohalari uchun ham nihoyatda qimmatli faktik 
materiallar hisoblanadi. Ular bizni uzoq-uzoq zamonlarga yetaklaydi, o’sha 
zamonlarda yashagan urug`lar, qabilalar, xalqlar, elatlar, ularning tillari, lahjalari 
bilan tanishtiradi. Bunga ishonch hosil qilish uchun «Devonu lug`otit turk» 
asaridagi joy nomlarining paydo bo’lish usullari bilan tanishishning o’zi kifoyadir.
O’zbek tili rivojining butun tarixi davomida o’z ichki imkoniyatlari negizida 
yangi etnonim va etnooykonimlar hosil qilish muhim o’rin tutgan. Buni «Devonu 
lug`otit turk» asaridagi etnonim va etnooykonimlar asosida ko’rib o’tamiz.