Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

2. Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi
9

 
Etnonimika tilshunoslikning onomastika sohasi tarkibiga kiradi va u ma'lum 
etnos tilidagi urug`, qabila, elat, millat va boshqa xil etnik birliklar nomini 
to`plash, ularning paydo bo`lishi, nomlanishdagi asosiy motivlar, nomlarning 
lug`aviy tarkibi, undagi materialning o`rni, etnonimlarning ma'no va etimologiyasi, 
yasalishi, etnomik lug`atlarni tuzish tartib-qoidalari kabi muammolar bilan 
shug`ullanadi. 
Milliy etnonimlarni tarixiy-lisoniy nuqtayi nazardan tadqiq etish, o`zbek 
xalqining 
shakllanish 
jarayonlarini 
aniqlash, 
etnonimlar 
ma`nosi 
va 
etimologiyasiga oid ma`lumotlarni ilmiy baholash, etnonimlarning yasalishi va 
grammatik tuzilishini tahlil etish, tadqiq qilinayotgan etnonimlarning hozirgi 
o`zbek tili onomastik tizimga munosabatini belgilash kabilar tilshunosligimizning 
dolzarb vazifalaridan biridir. 
O`zbek tili etnonimlarga boy bo`lib, ular negizida xalqning qadimgi 
totemistik tasavvurlari ( 
toyloq, lochin, qarg`a, ilonli, kaltatoy
), tamg`a va maxsus 
belgilarga asoslanish (
taroqli, to`qayli, qaychili, qo`shtamg`ali
), son, miqdor 
tushunchalariga tayanib nomlash (
ming, qirq, beshbola, to`rtuyli
), hajm, shakl 
9
Изоҳ: ишдаги айрим масалаларни ёритишда А.Туробовнинг «Самарқанд этноним ва этноойконимлари» 
номли монографияси (Самарқанд: СамДЧТИ, 2002. -208 б.)дан кенг фойдаланилди. 

---

tushunchalari (
kattajuz, kichikjuz, parchayuz
), rang-tus bilan bog`liq tushunchalar 
(
oqmang`it, oqtana, qoramang`it, qoranayman
), etnosining ijtimoiy-siyosiy ahvoli, 
mavqei (
beklar, beklarto`pi, boylarto`pi, mirzato`p
), etnosning kasb-kori 
(
ayronchi, kiyikchi, tevachi, to`nchi, tug`chi, shotirchi, ovchi, mergan, mirishkor
), 
etnosning yashash joyi, urug`, qabila boshliqlarining nomlari yotishini ko`rsatadi. 
Turkiy etnonimlarni, jumladan, o`zbek etnonimlarini o`rganish ishiga taniqli 
turkiyshunoslar 
V.V.Radlov, 
M.V.Bartold, 
S.P.Tolstov, 
L.V.Gumilyov, 
N.A.Baskakov; o`zbek olimlaridan Yaxyo G`ulomov, B.Ahmedov, E.Begmatov, 
K.Shoniyozov, A.Muhammadjonov, X.Doniyorov, T.Nafasov, A.Otajonova va 
boshqalar munosib hissa qo`shdilar. 
Etnonimlar (urug', qabila, elat, xalq va millat nomlari) o'z mohiyatiga ko'ra 
turdosh otga yaqin turadi. Lekin tilshunoslikda etnonimlarni atoqli otlar bilan bir 
qatorda 
onomastikada 
o'rganish 
keng 
tarqalgan. 
Shunga 
qaramasdan 
etnonimlarning turdosh yoki atoqli ot ekanligini izchil aniqlash hal etilgan emas. 
O'zbek tilida etnonimlarning boy materiali mavjud va u uch xil xarakterda: 
a) milliy etnonimlar : 
o'zbek , qipchoq, o'g'uz, mang'it , barlos, qarluq, 
o'roqli, bolg'ali, qurama, tuyoqli
kabi; 
b) o'zbek va qardosh turkiy xalqlar tillari uchun mushtarak bo'lgan turkiy 
etnonimlar : 
qozoq , qirg'iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, mo'g'u , tatar 
kabi; 
c) o'zbek tilida uchrovchi, o'zlashma etnonimlar: 
rus, fransuz, ingliz, latish, 
ukrain, polyak, fin, bolgar, venger
kabi. Etnonimlarning birinchi va ikkinchi 
guruhlari o'zbek tilida ko'p asrlardan beri mavjud bo'lib, o'zbek tili lug'at 
sostavining tarkibiy qismi hisoblanadi