Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

.
10
 
Har bir turkiy xalq bir necha turkiy (qisman mo`g`ul va ba'zi eroniy) 
urug`larning qo`shilishi, birlashishidan vujudga keladi. Bunda turkiy urug`larning 
biror guruhi asos, yetakchi bo`ladi, masalan: o`zbek va uyg`urlar uchun qarluq 
qabilalari, qozoq, qirg`iz, tillar uchun qipchoq urug`lari, turkman, ozarbayjon, 
turklar uchun o`g`uz urug`lari asos bo`lgan. Shu bilan birga ba'zi tashqi va ichki 
sabablar tufayli ba'zi turkiy urug`lar bir necha xalqlarning tarkibiga kirgan. Shu 
10
Бегматов Э. Ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. –Т.: Фан‚ 1985. –Б. 17. 

---

bilan birga shu narsa ham ma'lumki, har bir urug` yoki qabila birlashmasi 
(qipchoq, o`g`uz, qarluq va boshqalar ) murakkab uyushma bo`lib, uning tarkibida 
kichik turkiy urug`lar ham bo`lgan. Ma'lum ijtimoiy uyushmaning, xalqning va 
tilining shakllanishi biror siyosiy markazning, davlatning barpo bo`lishi bilan 
bevosita bog`liqdir. Qadimgi turkiy uyushma milodgacha bo`lgan turkiy 
davlatlarning tarkib topishi bilan kelib chiqdi, o`zbek xalqi va tilining ildizlari va 
asoslari esa miloddan avval va Turk xoqonligi davrida shakklangan.
Mahmud Koshg`ariyning "Devonu lug`otit turk" (XI) asarida 22 ta urug` va 
qabila nomi qayd etilgan, Ular orasida 
turk
etnonimii ham bor. U yozadi: "Men 
turklar
, turkmanlar, o`g`uzlar, chigillar, yag`molar, qirqizlarning shaharlarini, 
qishloq va yaylovlarini ko`p yillar kezib chiqdim, lug`atlarini to`pladim, turli xil 
so`z xususiyatlarini o`rganib, aniqladim. Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun 
emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim, 
bo`lmasa men tilda ularning eng yetuklaridan, eng katta mutaxassislaridan, xush 
fahmlaridan, eski qabilalaridan, jang ishlarida usta nayzadorlaridan edim".
11
Alisher Navoiy ,,Muhokamat ul- lug`atayn" (1499) asarida o`zbek xalqini 
turk va uning tilini turk tili deb ataydi. Amalda 
turk, turkiy, turk ulusi, turk tili, turk 
iborasi, turkcha, turkiy til, turkiy alfoz
kabi ifodalarni keng ishlatadi. Masalan, 
,,…mening ta`bim 
turk 
alfoziga muloyim tushgan uchun ta`rifida mubolag`a izhor 
qilurmen. Bu g`arib ma`ni adosida turkchada bu matla` borkim…". 
XVI asr yozma manbalari — “Tarixiy Abulxayrxoniy”, ”Abdullanoma” va 
“Matbuoti Allomiy” kitoblarida keltirilgan ma`lumotlariga qaraganda, o`zbek xalqi 
tarkibiga kirgan qavmlar soni 92 taga yetgan. Xalqimiz juda ko`p turk-mo`g`ul 
qavmlari asosida shakllangan. Bu qavmlar 92 urug` va qabilalardan iboratdir. 
Ma`lumotlarga ko`ra, Shayboniy hukmdorlaridan bo`lmish Abdullaxon II (rasman 
1583-1598) Hindiston podshohi Boburiy Jaloliddin Akbar (1556-1605)ga 
yuborgan bir maktubida ,,Biz to`qson ikki o`zbek qavmi ustidan hukm yurg`izib 
11
Кошғарий М. Девону луғотит турк (Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. Муталлибов). Т. I-II-III. –Тошкент: 
Фан, 1960-1963. Т. I. 1960. –Б. 9.

---

yuribmiz", — deb yozgan. Afsuski, Abdullaxonning o`sha maktubida qavmlarning 
nomlari to`la ko`rsatilmagan.
So`nggi davrda 92 o`zbek qavmi nomma-nom qayd etilgan to`rtta qo`lyozma 
borligi aniqlandi. Ulardan ikkitasi: ,,Majmu` at-tavorix" va ,,Tuhfat ut-tavorix-iy 
xoniy" Sankt-Peterburglik sharqshunos olimlar tomonidan aniqlandi. Qolgan 
ikkitasi: ,,Nasabnomayi o`zbek" va ,,Asomiyi navodu du firqayi o`zbek” 
qo`lyozmalari Toshkent shahrida mavjud. Mazkur to`rt asar ma`lumotlariga 
tayanib, ularda keltirilgan 92 urug`-qabilalar haqida quyida ma`lumotlar beriladi: 
«Majmu` at-tavorix» farg`onalik muarrix Sayfuddin Axsikariy qalamiga mansub 
bo`lib, XVI asrda yozilgan. Mazkur asarda, asosan, Farg`ona Kosonida tavallud 
topgan mashhur shayxlarning tarjimai holi va hayoti haqida fikr yuritiladi. Lekin 
unda xalq og`zaki ijodi va tarixiy-elshunoslik ma`lumotlari ham oz emas. Asarda 
92 qavmning ro`yxati keltirilgani g`oyat muhimdir: