Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati.
Ushbu tadqiqotning ilmiy 
tahlil va xulosalari o’zbek onomastik terminologiyaning o’ziga xos lisoniy 
xususiyatlari haqidagi hozirga qadar mavjud bo’lgan nazariy qarashlarni ma’lum 
darajada kengaytiradi va to’ldiradi. Ishning ilmiy tahlil va xulosalaridan o’zbek tili 
nomshunoslik izohli lug`atini tuzishda, oliy o’quv yurtlari, listey va kollejlarda 
o’zbek onomastikasi bo’yicha maxsus kurslar o’qishda foydalanish mumkin.
Ishning tuzilishi va hajmi
. Ish kompyuter yozuvida __ sahifa bo’lib, kirish 
(ishning umumiy tavsifi), uch bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar 
ro’yxatidan iborat.

---

BIRINCHI BOB.
ETNONIM VA ETNOOYKONIMLARNING O’RGANILISHI HAMDA 
ULARNING TARIXIY-LISONIY ASOSLARI 
1.
«Devonu lug`otit turk» asarining ilmiy-tarixiy ahamiyati 
 
O’rta Osiyo xalqlarining atoqli farzandi Mahmud Koshg`ariy XI asrda 
yashab ijod etdi. Uning bebaho «Devonu lug`otit turk» asari u davr madaniy 
hayotida va tilshunoslik tarixida alohida sahifa ochdi. Uning asari o’z davri uchun 
benihoyat katta voqea bo’lgani kabi, turkologiya fani sohasida ham birinchi 
namuna bo’ldi. Mahmud Koshg`ariy turkologiya fanining dastlabki ustodi bo’ldi, 
turkologiyaning maxsus fan sifatida rivojlanishiga asos soldi. Shuning uchun ham 
u allaqachonlar jahon mikyosida buyuk olim sifatida tanildi. Turkologlar, 
tarixchilar. adabiyotshunoslar, arxeologlar hanuz unga ulug` ustod sifatida chuqur 
hurmat bilan qarab yondashadilar, unga asoslanadilar. 
Mahmud Koshg`ariyning uzoq vaqtlar yurtma-yurt kezib to’plagan 
materiallari unga, birinchidan, o’sha davr tilini har tomonlama yoritishga 
imkoniyat tug`dirgan bo’lsa, ikkinchidan, til faktlari asosida puxta ilmiy xulosalar 
chiqarishga ham yo’l ochdi. U materiallar Mahmud Koshg`ariyga, u davr tilining 
fonetikasi, leksikasi, morfologiyasi va dialektologiyasini juda puxta hamda to’la 
ilmiy asosda izohlab berishga asos bo’ldi.
XI asrda bir qancha ilmiy, tarixiy asarlar yaratilgan bo’lsa ham, bu 
asarlarning ko’plari bizga etib kelmagan. Beruniy ko’pgina noyob asarlarni Xalifa 
Qutayba toptirib yondirtirganidan darak beradi. Qutayba har bir yozuv bilgan 
kishini halok qilgan. Shuning uchun u asarlarning ko’plari bizga etib kelmagan. U 
davrdan bizga salomat etib kelgan asarlarning biri «Devonu lug`otit turk»dir. 
Bu asar katta hajmlik uch tomdan ibratdir. Asar muallifi Mahmud 
Koshg`ariy izohidan ma’lum bo’lishicha, har uch tom 469-yilgacha (hijriy) yozilib 
bitgan. U shunday yozadi: «
Nok yili turklarning o’n ikki yil nomlarining biridir. Bu 
kitobning yozilgan yili nok yili edi
». Yuqorida aytilganidek, asarning yozilib bitgan 

---

yili aniq bo’lsa ham, asar ustida qancha vaqt ishlagani haqida biror ma’lumot yo’q. 
Asarning kattaligi, ko’p qirrali ekani, unda juda katta ilmiy masalalar ko’pligi bu 
haqda muallif 15 yil ishlagan degan rivoyatning to’g`ri bo’lishiga shubha 
qoldirmaydi. 
Bizga devonning birgina qo’lyozmasi etib kelgan. Qo’lyozma Istambulda 
saqlanadi. Qo’lyozma haqida bungacha deyarlik to’liq ma’lumot berilmagan. 
Shuning uchun biz qo’lyozma haqida biror fikr aytolmaymiz. Qo’lyozmani 
ko’chiruvchi kotib Muhammad bin Abu Bakr Damashqiy ma’lumotiga ko’ra, u 
qo’lyozma asarni Mahmud Koshg`ariyning o’z qo’li bilan yozilgan nusxadan 
ko’chirilgan. Mundarijasiga ko’ra devonni ikki asosiy bo’limga ayirish mumkin: 
1. Muqaddima. 
2. Lug`at qismi. 
Muqaddimada muallif turk tilining ahamiyati va xususiyatlari, o’z oldiga 
qo’ygan maqsadi, asarning tuzilish tartibi, qo’llanilgan yozuv, fe’llardan yasalgan 
ismlar, so’zlarning tuzilishi va o’zgarishi, zikr qilinmagan sifatlar, masdarlar 
haqida, turk qabila va qabilalari haqida qisqacha izoh beradi. 
Lug`at bo’limida muallif u davrda iste’molda bo’lgan ko’p so’zlarni 
qamrashga intilgan va ularni yetarli darajada ilmiy, tarixiy nuqtai nazardan keng va 
to’liq yoritgan. Mahmud Koshg`ariyning so’ziga ko’ra, u o’zining bu asarida o’sha 
davrda iste’moldan chiqqan so’zlarnigina tushirib qoldirgan. «