Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

.
22
Shu jihatdan 
oq, qora
juftligi asosida yaratilgan toponimlarning lug`aviy-
ma’noviy guruhlari turlichadir. Etnooykonimlar tarkibidagi 
qora s
o’zi boshqa 
ma’no tashishga hizmat qiladi. So’zlarning etnonimlik va etnonimgacha hamda 
etnonimdan joy nomiga aylangandan so’nggi ma’nosi bir-biridan farq qiladi. 
Masalan, turkiy va mo’g`ul tillarida 
qora-kara-xara-xыra
― tepa, balandlik: 
tikligi pastroq bo’lgan do’nglikdir. Etnonimga aylanguncha laqab, ism belgi yo 
predmet bildirgan. Qora, Qoracha, Qoraxon kabi ism (laqab)lar etnonimga o’tgach, 
bu so’zlar kishilarning etnik, hududiy yoki kasb-hunariga nisbatlangan atamasiga 
aylanadi
.
Etnonim joy nomiga o’tgach, dastlab ikki vazifada bo’ladi: avvalo, aholining 
etnik tarkibini, ikkinchidan, ularning yashagan joyini bildiradi. Etnonim, vaqt 
o’tishi bilan asta-sekin aholining etnik tarkibi unut bo’lib ketib, uning ikkinchi joy 
nomi ma’nosi saqlanib qolgan. O’zbek qavmlaridan 
qirqqatag`on, laqay
qabilalarining bir tarmog`i 
qora (qoracha
) deb atalgan. Qoraxon¸ qoraxoni urug`i 
vakillari o’zlarini Avliyo ota nomi bilan mashhur bo’lgan Qoraxon avlodlari deb 
hisoblaydilar. Qoraxon Qoraxoni xo’jalari urug`i vakillari yashaganliklari uchun 
shunday nomlangan. O’zbek urug`lari tarkibida 
qorateri, shakarteri, itteri
kabilar 
ham bo’lgan. Aslida 
teri 
― tira so’zi bo’lib, u urug`, urug` tarmog`i ma’nosidadir. 
Tira
so’zining talaffuzi o’zgarib, teri tarzida qo’llanilib keladi. Qorapichoq, 
Qoraqasmoq, Qorasiyroq etnooykonimlari ham o’zbek xalqining qadimiy 
urug`larini bildiruvchi nomlardir. 
«Devonu lug`otit turk» asarida qipchoq
 
etnonimi xususida ko’p ma’lumot 
uchraydi. Qipchoq qabilasi tarkibida 
qorapichoq,
qorasiyroq¸ oqpichoq, 
sariqpichoq 
nomli urug`lar bo’lgan. Qorapichoq ― umumturkiy etnonim. O’zbek 
22
Туробов А. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. –Самарқанд: СамДЧТИ, 2002. -208 б. 

---

qavmlaridan laqaylarning kichik bir tarmog`i qorasiyroq deb atalgan. Qoraqalpoq, 
no’g`aylarda ham qorasiyroq urug`i mavjud. Xullas, 
qora s
o’zining aholi punktlari 
yoki atoqli otlar tarkibidagi ma’nolari turli-tumandir. Bu ma’nolar lug`atlarda o’z 
aksini topmagan. O’zbek xalqining tabiat va jamiyatdagi hodisalarni 
qora
so’zi 
bilan ifodalashidagi milliy o’ziga xoslik joy nomlarida o’z aksini topgan. 
«Devonu lug`otit turk» asarida tuxsi
 
etnonimi xususida ham ko’p ma’lumot 
uchraydi. Ayonki¸ qadimgi turkiy tilda tug` uchiga ot (qo’tos) dumi osilgan yoki 
yarim oy yoxud kerilgan panja tasviri solingan, metaldan ishlanib tayoqqa 
kiritilgan belgi bayroq. XI asrda tug` ― xon huzurida chalinadigan nog`ora, dovul
. 
Qadimgi turkiy qabilalardan biri to’xsi etnonimi ham tug` - to’q so’zi bilan 
bog`liq. Qarluq, chigil, to’xsi, yag`mo qabilalari ittifoqi VIII-XI asrlarda Markaziy 
Osiyo xalqlari hayotida katta rol o’ynagan. Etnooykonimlarining paydo bo’lishi va 
rivojlanishi uzoq va murakkab tarixiy jarayon bo’lib, turli-tuman ijtimoiy-tarixiy, 
lingvistik omillar bilan bog`liqdir. 

---