6- misol.
1 iyul 2011 yilda kompaniya 2 mln. sh.b. ga bino sotib oldi. Foydalanish
muddati 40 yil. Qoldiq qiymati yo’q. To’g’ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblaydi
va qayta baholash modeli bo’yicha hisobga oladi. Qayta baholashda jamg’arilgan
amortizatsiya ob’ektning yalpi balans qiymatidan hisobdan chiqariladi.
Uch yil davomida binoning 31 dekabr holatiga qayta baholash qiymati:
2011 yil 31 dekabr 2106000 sh.b.
2012 yil 31 dekabr 1900000 sh.b.
2013 yil 31 dekabr 1924000 sh.b.
2011 yil
Olti oyda yig’ilgan amortizatsiya summasi: 2000000/40x6/12=25000 sh.b.
Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 25000
Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 25000
Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2011 yil 31 dekabr):
2000000-25000= 1975000 sh.b.
Balans qiymatini qayta baholash (2011 yil 31 dekabr):
Dt Asosiy vosita (M0120) 131000
Kt Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010)
131000
(2106000-1975000)=131000 sh.b.
Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (20x1 yil 31 dekabr):
2106000 sh.b.
2012 yil
Yillik yig’ilgan amortizatsiya summasi: 2000000/39=54000 sh.b.
Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 54000
Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 54000
Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2012 yil 31 dekabr):
2106000-54000= 2052000 sh.b.
Balans qiymatini qayta baholash (2012 yil 31 dekabr):
Dt Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010) 131000
Dt Nomoliyaviy aktivlar qadrsizlanishidan zarar (M9440) 21000
Kt Asosiy vosita (M0120) 131000
Kt Asosiy vositalarni qadrsizlanishidan zarar (M0330) 21000
2052000-1900000=152000-131000=21000 sh.b.
Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (2012 yil 31 dekabr):
1900000 sh.b.
2013 yil
Yillik yig’ilgan amortizatsiya summasi: 1900000/38=50000 sh.b.
Dt Jamg’arilgan amortizatsiya bino (M0220) 50000
Kt Asosiy vositalar bino (M0120) 50000
86
Qayta baholashgacha binoning balans qiymati (2013 yil 31 dekabr):
1900000-50000= 1850000 sh.b.
Balans qiymatini qayta baholash (2013 yil 31 dekabr):
Dt Asosiy vositalar bino (M0120) 53000
Dt Asosiy vositalar qadrsizlanishi bo’yicha jamlangan zarar (M0330) 21000
Kt Asosiy vositani qayta baholash bo’yicha zaxira (M8510, M8010)
53000
Kt Qadrsizlanish bo’yicha zararni reversirlash (M9440) 21000
1924000-1850000=74000-21000=53000 sh.b.
Qayta baholashdan so’ng binoning balans qiymati (2013 yil 31 dekabr):
1924000 sh.b.
Asosiy vosita ob’ektining qandaydir qismining tannarxi ushbu ob’ektning
umumiy tannarxiga nisbatan katta bo’lganida, bunday har bir qism bo’yicha eskirish
alohida hisoblanishi kerak.
Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ekti bo’yicha dastlab tan olingan
summani uning katta bo’lgan qismlari o’rtasida taqsimlaydi va bunday har bir qism
bo’yicha eskirishni alohida hisoblaydi. Masalan, samolyotning korpusi va motori
bo’yicha eskirishni alohida hisoblash to’g’ri bo’lishi mumkin, bu samolyot
tadbirkorlik sub’ektining o’ziniki bo’lishi yoki moliyaviy ijaraga olinganligidan
qat’iy nazar. Shunga o’xshash, agar tadbirkorlik sub’ekti asosiy vositalarni operativ
ijaraga berish uchun sotib olsa va ushbu operativ ijarada u ijaraga beruvchi bo’lib
hisoblansa, ijaraning bozor sharoitlariga nisbatan ijobiy yoki salbiy shartlariga
tegishli bo’lgan va ushbu aktivning tannarxida aks ettirilgan alohida summalar
bo’yicha eskirishni alohida hisoblash o’rinli bo’lishi mumkin.
Asosiy vosita ob’ektining katta qismi bo’yicha foydali xizmat muddati va
eskirishni hisoblash usuli ushbu aktivning boshqa katta qismi bo’yicha foydali xizmat
muddati va eskirishni hisoblash usuli bilan bir xil bo’lishi mumkin. Bunday qismlar
eskirish xarajatlarini aniqlash maqsadida guruhlanishi mumkin.
Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining ayrim qismlari bo’yicha
eskirishni alohida hisoblaganida, u ushbu aktivning qolgan qismi bo’yicha ham
eskirishni alohida hisoblaydi. Qolgan qismi alohida katta bo’lmagan qismlardan
iborat bo’ladi. Agar tadbirkorlik sub’ektining ushbu qismlardan foydalanish rejalari
o’zgarsa, ob’ektning qolgan qismi bo’yicha eskirishni hisoblash uchun uning
qismlaridan foydalanish tarzini yoki foydali xizmat muddatini to’g’ri aks ettiradigan
taxminiy hisoblash usullaridan foydalani zarur bo’lishi mumkin
Tadbirkorlik sub’ekti asosiy vosita ob’ektining tannarxi ushbu ob’ektning
umumiy tannarxiga nisbatan katta bo’lmagan qismlar bo’yicha eskirishni alohida
hisoblashga qaror qilishi mumkin.
Har bir davr uchun eskirish xarajatlari, ular boshqa aktivning balans qiymatiga
qo’shilmaganida, foyda yoki zarar tarkibida tan olinishi kerak.
Eskirish xarajatlari odatda foyda yoki zarar tarkibida tan olinadi. Biroq,
ba’zida, aktivda mujjasamlashtirilgan kelgusi iqtisodiy naf boshqa aktivlarga ishlab
chiqarish jarayonida o’tkaziladi. Bunday holatda, eskirish xarajatlari boshqa aktivlar
tannarxining bir qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga qo’shiladi. Masalan,
87
ishlab chiqarish zavodining va asbob-uskunaning eskirishi tovar-moddiy zahiralarini
qayta ishlash qiymatiga kiritiladi (BHXS 2 ga qarang). Shunga o’xshash, tajriba-
konstruktorlik ishlab chiqishda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi MHXS 38
“Nomoddiy aktivlar” ga muvofiq nomoddiy aktivning tannarxida hisobga olinishi
mumkin.
Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati sistematik tarzda uning foydali
xizmat muddati davomida taqsimlanishi kerak.
Aktivning tugatish qiymati va foydali xizmat muddati kamida har moliyaviy
yilning oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va, kutishlar oldingi baholashlardan farq
qilsa, o’zgarish (lar) buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida
MHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishlar
va xatolar” ga muvofiq hisobga olinishi kerak.
Eskirish xattoki aktivning haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ko’proq
bo’lganida ham tan olinadi, agar aktivning tugatish qiymati uning balans qiymatidan
oshmaydigan bo’lsa. Aktivning ta’mirlanishi va unga texnik xizmat ko’rsatilishi u
bo’yicha eskirish hisoblanishi zaruratini inkor qilmaydi.
Aktivning
eskirish
hisoblanadigan
qiymati
uning
tugatish
qiymati
chegirilganidan so’ng aniqlanadi. Amaliyotda, aktivning tugatish qiymati ko’pincha
katta bo’lmaydi va shu bois eskirish hisoblanadigan qiymatni hisoblashda ahamiyatli
bo’lmaydi.
Aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng bo’lgan yoki undan
oshgan summagacha ko’payishi mumkin. Bunday holatda, aktivning eskirish
summasi nolga teng bo’ladi, agar uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning balans
qiymatidan past bo’lgan summagacha kamaymasa.
Aktiv bo’yicha eskirish hisoblanishi ushbu aktiv foydalanish uchun yaroqli va
mavjud bo’lganidan so’ng boshlanadi, ya’ni u rahbariyat tomonidan ko’zlangan holda
foydalanish uchun zarru bo’lgan joy va holatiga keltirilganida. Aktiv bo’yicha
eskirish hisoblanishi aktiv MHXS 5 ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan sifatida
tasniflangan (lekin sotish uchun mo’ljallangan sifatida tasniflangan chiqib ketish
guruhiga kiritilgan) sana va aktiv hisobdan chiqarilgan sanadan qaysi biri ertaroq
keladigan bo’lsa, o’sha sanada to’xtatilishi kerak. Shuning uchun, eskirish
hisoblanishi aktiv to’xtab qolganida yoki faol foydalanishdan chiqarilganida, toki
aktiv bo’yicha to’liq eskirish hisoblanmaguncha, to’xtatilmaydi. Biroq, eskirishni
hisoblashning ishlab chiqarish birliklari usulida ishlab chiqarish yo’qligi tufayli
eskirish summasi nolga teng bo’lishi mumkin.
Aktivda mujassamlashtirilgan kelgusi iqtisodiy nafni tadbirqorlik su’ekti
asosan undan foydalanish orqali o’zlashtiradi. Biroq, boshqa omillar, masalan texnik
yoki tijorat eskirish yoki aktiv to’xtab turganida jismoniy eskirish ko’pincha ushbu
aktivdan olinishi mumkin bo’lgan iqtisodiy nafning kamayishiga olib keladi. Buning
natijasida, aktivning foydali xizmat muddatini aniqlashda quyidagi barcha omillar
hisobga olinadi:
(a) aktivdan ko’zlangan foydalanish. Foydalanish aktivning hisoblangan
quvvati yoki fizik mahsuldorligi asosida aniqlanishi mumkin.
(b) aktiv foydalanadigan smenalar soni, uni ta’mirlash va texnik xizmat
88
ko’rsatish dasturi, aktiv to’xtab turganida unga texnik xizmat ko’rsatish kabi
operatsion omillarga bog’liq bo’lgan kutilgan jismoniy eskirish.
(v) ishlab chiqarishdagi o’zgarishlar yoki takomillashtirishlar, yoki aktiv
foydalanalishida ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmatga
bozor talabi o’zgarishi natijasida texnik yoki tijorat eskirish.
(g) aktivdan foydalanishga qo’yiladigan yuridik yoki shunga o’xshash
cheklovlar, masalan tegishli ijara kelishuvlari muddatining tugashi sanalari.
Aktivning foydali xizmat muddati aktivning tadbirkorlik sub’ekti uchun
kutilgan foydaliligi nuqtai nazaridan aniqlanadi. Tadbirkorlik sub’ektining aktivlarni
boshqarish siyosati aktivlar chiqib ketishini maxsus vaqtdan so’ng yoki aktivda
mujassamlashtirilgan kelgusi iqtisodyi nafni ma’lum qismi o’zlashtirilganidan so’ng
ko’zda tutishi mumkin. Shuning uchun, aktivning foydali xizmat muddati uning
iqtisodiy foydalanish muddatidan qisqaroq bo’lishi mumkin. Aktivning foydali
xizmat muddatini baholash tadbirkorlik sub’ektining o’xshash aktivlar bilan tajribasi
asosida mulohaza qilgan holda amalga oshiriladi.
Er va binolar bir biridan ajratilishi mumkin bo’lgan aktivlar va ular birgalikda
sotib olingan bo’lsada alohida hisobga olinadi. Ayrim istisnolarni hisobga olgan
holda, masalan chiqindilar uchun ajratiladigan yerlar sifatida ishlatiladigan karerlar
va maydonlarni, yerning foydali xizmat muddati chegaralanmagan va shu bois uning
eskirishi hisoblanmaydi. Binolarning foydali xizmat muddati chegaralangan va
shuning uchun ular bo’yicha eskirish hisoblanadi. Bino turgan yer maydonining
qiymati oshishi binoning eskirish hisoblanadigan qiymatiga ta’sir etmaydi.
Erning tannarxi unda joylashgan asosiy vositalarning demontaji va olib
tashlanishi, yer maydonidagi tabiiy resurslarni tiklash bo’yicha xarajatlarni o’z ichiga
olsa, yer aktivining ushbu qismi bunday xarajatlarni amalga oshirishdan naflar
olinishi davrini qamrab oladi. Ayrim holatlarda, yerning o’zi chegaralangan foydali
xizmat muddatiga ega bo’lishi mumkin, bunday holatda yer u bo’yicha olinadigan
naflarni aks ettiradigan tarzda eskirishi hisoblanishi kerak.
Eskirish usuli tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinadigan kelgusi
iqtisodiy naflar qay tarzda sarflanishini aks ettirishi kerak.
Aktiv bo’yicha qo’llaniladigan eskirish usuli kamida har moliyaviy yilning
oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va, aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy
naflar olinishi kutilayotgan tarzda jiddiy o’zgarish paydo bo’lganida, ushbu
o’zgargan tarzni aks ettirish uchun qo’llaniladigan usul ham o’zgartirilishi kerak.
Bunday o’zgarish buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida
MHXS 8 ga muvofiq hisobga olinishi kerak.
Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati
davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli eskirishni hisoblash
usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar to’g’ri chiziqli (bir tekis maromdagi)
usul, kamaiyb boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi.
Eskirishni hisoblashning to’g’ri chiziqli usuli aktivning tugatish qiymati
o’zgarmaganida aktivning foydali xizmat muddati davomida bir xil (o’zgarmas)
summasi xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Kamayib boruvchi qoldiq usuli
qo’llanilganda aktivning foydali xizmat muddati davomida kamayib boradigan
89
summa xarajatlarga olib borilishiga olib keladi. Ishlab chiqarish birliklari usuli
kutilayotgan foydalanish yoki ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lgan summa
xarajatlarga
olib
borilishiga
olib
keladi.
Tadbirkorlik
sub’ekti aktivda
mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naf qay tarzda sarflanishini aniqroq aks ettiradigan
usulni tanlashi kerak. Ushbu usul izchil ravishda davrdan davrga, kelgusi iqtisodiy
naf sarflanishi tarzi o’zgarmaganida, qo’llanilishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |