Sportda matematika

o’rganadigan fandir
.
Bu fan organizmning tashkil etuvchi xar bir tizimiga tegishli a’zolarni joylashuvini, tuzilishini 
bajaradigan funksiyalari bilan bog’langan xolda, jinsiy taffovutlarni xisobga olgan xolda, 
shuningdek atrof-muxitning a’zolar tuzilishi xamda vazifasiga bo’lgan ta’sirini o’rganadi. 
Qadimiy anatomiya fani a’zolarni aloxida–aloxida o’rganib kelgan, ularning o‘zaro 
munosabatlarini, organizmning bir butunligini xisobga olmasdan, faqat dalillarni to’plash bilan 
chegaralangan. Xozirgi zamon anatomiyasi organizmning yagona sistema ekanligini, uning tashqi 
muxit bilan chambarchas bog’liqligini, a’zolarning shakli bilan funksiyasining bir-biriga bevosita 
aloqador ekanligini nazarda tutadi. 
Anatomiya fani o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga ko’ra, bir necha bo’limlarga bo’linadi. 
Odam organizmi tuzilishi, rivojlanish xususiyatlarini evolyusion nuqtai nazardan – filogeneziga 
taqqoslangan xolda xamda odam xolatiga o’tish jarayoni – antropogenezini solishtirma anatomiya 
o’rganadi.
Organizmning paydo bo’lishini, tug’ilguncha ona qornida o’sib, rivojlanib toki tug’ulguncha 
buo’lgan davrni embriologiya fani o’rgansa, tug’ilgandan boshlab to xayotning oxirigacha bo’lgan 
davrni “yoshga qarab” anatomiya shug’ullanadi.
Anatomiya shu bilan birga a’zolarning joylashish xususiyatlarini, ularning o’zaro 
munosabatlarini, chegaralarini, proeksiyasini – topografik anatomiya o’rganadi. Organizmning 
shakllanishi va rivojlanishiga, shuningdek, odamlar yashab turgan muxitning iqlimiy – geografik 
sharoiti, ijtimoiy tuzum kabi omillarni ta’sirini o’rganishi bilan antropologiya shug’ullanadi. 
Odam organizmi a’zolarining tuzilishi ularning bajaradigan vazifasiga bog’liq xolda 
tekshirish fuksional anatomiya fanining vazifasidir. 
A’zolarning ichki tuzilishini, ularni tashkil qilgan to’qimalar, xujayralarni o’rganish bilan 
gistologiya fani shug’ullanadi. A’zolarning kasallik xolatidagi tuzilishini o’rganish bilan esa 
patologik anatomiya shug’ullanadi. 
Odam anatomiyasini o’zlashtirishni osonlashtirish uchun bu fan odam organizmini shartli 
ravishda bir necha tizimlar yoki sistemlarga ajratib o’rganiladi (sistematik anatomiya). 
Sistematik anatomiya suyaklar qismi - osteologiya, suyaklarning o’zaro birlashishi bo’g’imlarni 
o’rganadigan qismi – sindesmologiya, muskullar – miologiya, ichki a’zolar sistemasi - 
splanxnologiya, qon tomirlar sistemasi – angiologiya, ichki sekret bezlar qismi – endokrinologiya, 
sezgi a’zolari – esteziologiya va nixoyat, nerv sistemasi – nevrologiya bo’limlaridan iborat. Xar bir 
tizimga tegishli a’zolarning tuzilishi, shakli, bajaradigan funksiyasi, ularning o’zaro 
munosabatlarini aloxida ko’rib chiqiladi.

---

51 
Shunday qilib, anatomiya fani odam organizmining tuzilishi va funksiyalarini ularning evolyusion 
rivojlanish asoslariga bog’lab, atrof-muxit ta’sirida shakllanish qonuniyatlari bilan birgalikda 
o’rganiladi.
Bulardan tashqari, anatomiya mayib-majrux bo’lib tug’ilgan bolalar, nogironlar 
organizmining tuzilishini bola tug’ilgandan boshlab, qarilik davrigacha bo’lgan vaqtdagi 
organizmdagi morfologik yoshga qarab o’zgarishlarni o’rganadi.
Sport morfologiyasi – anatomiyaning maxsus bo’limi bo’lib, sportchilarda jismoniy ish ta’sirida 
turli tizimlar va a’zolardagi morfo-funksional o’zgarishlarni o’rgatadi. Sport morfologiyasi quyidagi 
ma’lumotlarni o’z ichiga kiritadi: 
Sportchilar organizmida jismoniy ish ta’sirida adaptatsiya etishning tibbiy-biologik asoslarini. 
Xaddan tashqari bo’lgan jismoniy ish ta’sirida va notug’ri tashkil etilgan trenirovka rejim natijasida 
organlar va sistemalarda sodir bo’ladigan patomorfologik o’zgarishlarni o’rganish. 
Sportchilarning tanlangan sport turiga xos bo’lgan tayanch-xarakat apparatidagi adaptatsion 
o’zgarishlar. 
Statik va dinamik xarakterdagi jismoniy ish ta’siri natijasida muskul sistemadagi morfologik 
o’zgarishlar. 
Ichki organlarda siljish va ularda jismoniy ish ta’sirida xosil bo’lgan mofro-funksional o’zgarishlar. 
Turli mutaxasisli sportchilarni morfotiplarini aniqlash. Somatotiplashning yangi texnika metodlari. 
Sport tanlashda morfologik ko’rsatkichlari va ularning axamiyati. 
Genetik markerlar – sport tanlashda axamiyati va foydalanish zaruriyati. 
Sportchilarning organizmida sodir bo’ladigan mofrofunksional o’zgarishlarni bilish, nasliy va 
tashki muxit faktorlarining organizmning konstitutsional xususiyatlarini shakllanishda ta’sirini
aniqlash, tanlangan sport mutaxassisligida sport natijalarini oldindan prognoz qila bilish, “sport 
talantiga” ega bo’lgan o’smirlarni selektiv tanlashni o’z vaqtida o’tkazish, tug’ri trenirovka 
jarayonini tashkil etish, turli xarakatlar texnikasi samaradorligini oshirish va boshqa jismoniy 
tarbiya va sportining muammolarini xal etishda yordam beradi.