Sportda matematika

Xujayra – tirik materiyaning elementar birligidir
. 
Xamma xujayralar uchun modda almashinish, o’sish, ta’sirlanish, xarakatchanlik, ko’payish 
protsesslari xos.Agar xujayra tarkibidan ma’lum bir komponentlar ajratilsa, masalan, miofibrillarni 
muskul xujayrasidan, ular ma’lum qisqa vaqt ichida qisqaradi, sung xalok etadilar. Demak, 
xujayradan tashqari xech kanday xayotiy protsesslar ruy etmadi va tirik organizmlarga xos bo’lgan 
xossalar faqat xujayralar orasida ro’y beradi. 
2. Erdagi xozirgi zamon sharoitida yangi xujayralarni xosil bo’lishi bo’linish yo’li natijasida 
ro’y etadi.
Bu bo’linishdan oldin xujayra tarkibidagi genetik informatsiyaga ega bo’lgan shakliy 
strukturalar ikki xissa ortadi. Demak, xar bir xujayra faqat xujayradan yaratiladi.
3. Xujayra – kup xujayrali organizmlarning morfologik va funksional birligidir (rasm 1 )
.
Butun yaxlit organizmda bir-biri bilan tuzilishi, funksiyasi va kelib chiqishi jixatdan o’xshash 
bo’lgan xujayralardan to’qimalar xosil bo’ladi. To’qimalardan esa organlar tashkil etgan. bular bir-
biri bilan nerv va qon tomir (gumoral) sistemalar yordamida bog’liq va ularning faoliyati shu 
sistemalarni regulyasiyasi ostida ro’y etadi. Masalan: ko’l issik jismga tegilganda tez qayta 
xarakatga keladi – bunda afferent neyronlar quzg’olib orqa miyaga etkazadi, u erdan efferent nerv 
xujayralari orqali ta’sirot muskul va suyaklarga borib, ularni xarakatga keltiradi. 
Xujayralarning rivojlanishi, tuzilishi va funksiyasi xaqidagi fan 
sitologiya
 
deyiladi. Xujayra 
– sitoplazma bilan yadrodan iborat elementlar tirik sistema bo’lib, barcha xayvonlar va 

---

62 
o’simliklarning tuzilishi, rivojlanishi va xayot faoliyatining negizidir. Xujayralar katta-kichikligi 
jixatdan bir-biridan farqlanadi. Masalan: limfotsitlarning katta-kichikligi 7 mikron bo’lsa, tuxum 
xujayralari kattaligi esa 200 mikrongacha etadi. Bundan tashqari xujayralar shakllari xilma-xildir. 
Xujayralararo moddada joylashgan xujayralar ko’pincha o’simtali va notug’ri shaklga ega. Bunday 
xujayralar xuddi amyobaga o’xshash bo’lib, o’z shaklini o’zgartirish qobiliyatiga ega. Qon va 
qushuvchi to’qima xujayralari, ana shunday xujayralarga kiradi. Bir – biriga zich joylashgan va 
xujayralararo moddasi bo’lmagan xujayralar shakli doimo bir xilda buo’lib, o’zgarmaydi. Masalan, 
epiteliy to’qimasining xujayralari. Shuni aytib o’tish kerakki, xujayralarni shakli doim bajaradigan 
funksiyasi bilan bog’langan. Masalan, kiskarish funksiyasini bajaradigan sillik muskul xujayralar
duksimon shaklga ega. Nerv qo’zg’alishini o’tkazish funksiyasini bajaradigan nerv xujayralarida 
dentritlar va neyritlar deb nomlanadigan o’simtalar bilan ta’minlangan. Xujayralar shakli, katta-
kichikligi va bajaradigan funksiyasi jixatdan bir-biridan farqlansa xam, xar bir o’simlik yoki xayvon 
xujayrasi bir xil tuzilish prinsipiga ega. Xujayrada sitoplazma va yadro tafovut qilinadi. Atrofidan 
xujayra maxsus qobig’i – sitolemma bilan o’ralgan. Sitoplazma xujayraning zaruriy va doimiy 
qismi. Sitoplazma tarkibini xujayra qobig’i yoki sitolemmasi, organellalar, kiritmalar va 
giolaplazma tashkil etadi. Sitoplazma tarkibida organellalar, kiritmalar va gialoplazma tafovut 
etiladi. Yadroning joylashuvi xujayraning shakliga bog’liq. Kutbli xujayralarda yadro pastki 
qutubda, dumaloq yoki ovalsimon xujayralarda markazda joylashgan.