Sportda matematika

Mashg‘ulot o‘tkazish natijasida talabalar quyidagilarni bilishi kerak: 
1.
Buyrakning yuzalarini, kavatlarini aniklay bilish va preparatda ko‘rsata bilish. 
2.
Nefron tasvirini chiza bilish va siydik xosil bo‘lish mexanizmini bilish. 
3.
Nefronning qaysi qismlarida filtratsiya va reabsorsiya xodisalari ro‘y berishi xaqida tushuncha. 
4.
Erkak va ayollarda kichik tos bo‘shligidagi ichki a’zolar topografiyasida farqli belgilar. 
Mashg‘ulotning mazmuni. 
Ajratish a’zolarga buyraklar, siydik yo‘llari, siydik pufagi va siydik chikarish kanali kiradi 
(rasm 
1).
Murdada va mulyajda talabalarni dikkatini buyraklarning topografiyasiga, shakliga, yuzalariga, 
darvozasiga, o‘rab turuvchi kapsulalariga e’tibor berish lozim. 
Ayiruv tizimining umumiy tuzilishi (rasm 1) 
 
Buyraklar qorin bo‘shligi orka devorining ichki yuzasida yotadigan juft a’zodir Buyraklar shakli 
loviyaga o‘xshaydi. Buyraklarning botik yuzasi darvoza deb ataladi. Buyrak darvozasiga buyrak 
arteriyalari kirib, buyrak venalari va limfa tomirlari chikadi. Siydik qabul qilib oladigan qismlar 
xam shu erda bo‘ladi, shuningdek bu erdan siydik olib ketuvchi yo‘llar, chunonchi buyrak gomi, 
siydik yo‘li boshlanadi. 
(rasm 2).
 
 

92
Buyrakning umumiy tuzilishi (rasm 2) 
92
Frank H. Netter, Atlas of Human Anatomy, USA 2014, p.314
 

---

323 
 
Buyrak qo‘shuvchi to‘qimali kapsula, yog va seroz parda bilan o‘ralgan. Kapsula buyrak 
moddasiga bo‘shgina birikkan bo‘ladi va undan oson ajralib ketadi. Buyrakni kesib oddiy ko‘z bilan 
yoki mikroskopda karalganda, bunda po‘st va magiz moddasi deb nom olgan ikki qismdan iborat 
ekanligi bilinadi. Po‘st modda to‘k qizil rangli bo‘lib, donador xolatda ko‘rinadi va kapsula ostida 
qalin qavat sifatida yotadi. Magiz moddasi oqishroq bo‘lib bo‘lakchalarga – piramidalarga 
bo‘linadi. Buyrakdagi piramidalar soni 8-12 bo‘ladi. Piramidalarning yoki so‘rgichlarning uchi 
buyrak kosachalriga erkin chiqib turadi. Buyrakning takomili protsessida uning po‘st-moddasi 
kattalashib borib, piramidalar asosi oralariga kiradi va shu yo‘sinda magiz moddasigacha etib 
boradi. 
Po‘st moddaning shu qismi buyrak ustunlari – Bertini ustunchalari deb ataladi. Magiz moddasi esa 
navbatida ingichka nurlarga o‘xshab po‘st moddasiga kiradi va Ferreyn nurlari deb ataladigan 
magiz nurlarini xosil kiladi.
Buyrak parenximasi epitelial kanalchalar tizimidan iborat bo‘lib, ular bir-biri bilan ko‘shilib 
nefronlar xosil qiladi.
Nefron – buyrakning struktur va funksional birligidir. Nefron to‘gri va egri – bugri kanalchalar 
tizimidan iborat. Xar bir nefronda koptokchali va naychali qismlar farklanadi. Koptokchali qism 
yoki Malpigi tanachasi navbatida qon tomirli koptokchadan va Bouemen-Shumlyanskiy 
kapsulasidan iborat. Qon tomirli koptokcha 50 taga yaqin kapillyarlar qovuzlogidan iborat. 
Shumlyanskiy kapsulasi kosachaga o‘xshash bo‘lib, tashki va ichki varaqlardan iborat, orasida esa 
yoriqsimon bo‘shliq joylashgan. Tomirli koptokchani Shumlyanskiy kapsulasi o‘rab turadi. Bu erda 
siydik xosil bo‘lishining birinchi etapi filtratsiya protsessi ro‘y beradi. Natijada qondan birlamchi 
siydik xosil bo‘ladi. 1 sutka davomida birlamchi siydikning umumiy mikdori 50-80 litrni tashkil 
etadi. Bunday siydikning tarkibida zararli moddalardan tashkari, organizmga zarur bo‘lgan 
moddalar xam ko‘p mikdorda bo‘ladi. 
 

---

324 
Bularga oqsillar, glyukoza, albulinlar, tuzlar va suv kiradi. Nefronning ikkinchi qismi – bu naychali 
qism. Bu qism quyidagi bo‘limlardan iborat: proksimal bo‘lim, Genle kovuzlogi (bu pastga 
tushuvchi va yukoriga ko‘tariluvchi kismlardan iborat), distal bo‘lim va yiguvchi naycha. 
Nefronning proksimal va distal bo‘limlari kingir-kiyshik bo‘ladi va shuning uchun egri-bugri 
vannachalari deb ataladi. Genle kovuzlogining naychalari va yiguvchi naycha to‘gri kanalchalardir.
Kanalchalarni devori bir kavatli epiteliydan tuzailgan. Naychali kismda siydik xosil bo‘lishining 
ikkinchi etapi reabsorbsiya yoki kayta so‘rish protsessi ro‘y beradi. Ikkinchidan kon to‘ri 
naychalarni o‘rab oladi. Naychalar devorining tashkil etuvchi epiteliy, xujayralari birlamchi 
siydikdan kerakli moddalarni so‘rib oladi, ya’ni glyukozani, oksillarni, aminokislotalarni, suv va 
tuzlarni. Natijada, ikkilamchi siydik xosil bo‘ladi. Uning umumiy mikdori 1-1,5 litrni tashkil etadi.