Sportda bashorat qilish va modellashtirish

10.3.Yillik davrda mashg‘ulot va bellashuv yuklamalarini rejalashtirish.

Mashg‘ulotni rejalashtirish quyidagilar bilan aniqlanadi:

1) yillik davrda qo‘yilgan vazifalar bilan;
2) sport formasining rivojlanishi qonuniyatlari bilan;
3) ma’lum sport turida qabul qilingan davriylik bilan;
4) sport musobaqalarining kalendari va tizimi bilan, jumladan, ularning asosiylarini o‘tkazish vaqti bilan. Keyingi yillarda, yuklamalarni yillik davrning bosqichlari va bo‘limlari bo‘yicha taqsimlashda vaqt fursatlariga bo‘lish amaliyotini qo‘llash kengayib bormoqda.
14-16 yoshli sportchi qizlarning «oxirigacha» yuklamalarda (o‘rta masofaga yugurish) fiziologik funksiyalarini ko‘nikish ko‘rsatkichlari
9.10-jadval

Ko‘rsatkichlar	Birinchi guruh				Ikkinchi guruh
	x[	^^2	X\-Da	p	V1	V2	Y1-Y2	P
Ish vaqti (min,s)	12,55	13,50	+55	<0,05	13,10	12,30	-40	>0,05
MVL (l/min)	100	85,8	-14,2	<0,05	99	85	-14	<0,05
PANO (m/s)	3,35	3,49	+0,14	>0,05	3,5	3,5	0	>0,05
rN (shart/birl)	7,255	7,214	-0,41	>0,05	7,218	7,24	+0,02	<0,05
VE (mekl/l)	-10,9	-13,4	+2,5	<0,05	-12	-11,4	-0,6	>0,05
MOD (l/min)	99,4	83,2	-16,2	<0,05	98	82,4	-15,6	<0,05
KIO2 (ml/min)	35	36,4	+1,4	<0,05	33	35,3	+2,3	>0,05
DK (shart/birl)	1,0	0,987	-0,013	>0,05	1,02	1,0	+0,02	>0,05
YUUCH urish/min)	197	206	+9	>0,05	202	207	+5	>0,05
KP ml/min/urish)	17,7	14,4	-3,3	<0,05	16,1	14	-2,1	>0,05
MKI (ml/kg/min)	70	61,2	-8,8	<0,05	66,7	64,7	+2,0	>0,05

Rejalashtirishning bunday yondashuvi o‘smirlar sportida amalga oshirilmoqda. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

a) yillik davrlar, bosqichlar tuzilmasi;
b) tayyorgarlik bosqichlari bo‘yicha asosiy vazifalar;
v) mashg‘ulotning asosiy vositalari hajmini haftalab taqsimlash (52 hafta);
g) bosh, asosiy va saralov musobaqalari;
d) haftalar bo‘yicha yuklamalarning asosiy ko‘rsat-kichlarini grafik ko‘rinishi;
e) tayyorgarlik bosqichlari bo‘yicha majmuaviy nazorat sinovlari va pedagogik nazorat o‘tkazish muddatlari;
j) chuqurlashtirilgan ko‘rikdan o‘tkazish muddat-lari;
z) alohida hafta va bosqichlarda qayta tiklanish tadbirlarining yo‘naltirilganligi.
Ko‘nikish bo‘yicha, turli hajmdagi yuklamalarni qo‘llash samaradorligi, tayyorgarlikning biror vosita-larini qo‘llashni maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Ko‘nikish xarakteri qo‘llanilayotgan mashqlarning xarakteriga bog‘liq. Kardiorespirator tizi-mini va aerob mexanizmlarni rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulot, 15-16 yoshli chang‘ichilarda mashg‘ulotlar vaqtida nisbatan kamroq yurak urishini (140-160 urish/min), qonning rN o‘zgarishini 7,34-7,39 va 7,28-7,30 ta’minlaydi (G.I.Gryazina, 1979).
Yosh sportchilarning yuklamalarga moslashuvi katta sportchilar bilan taqqoslaganda yaqqol namoyon bo‘ladi, ular uchun andoza yuklamalarga funksiyalarning samarali va tejamkor ko‘nikishi xarakterli.
Ishga layoqatning va kardiorespirator tizimining past darajasi yosh sportchilarning morfologik xususiyatlariga bog‘liq (kam vazn, rivojlanmagan mushaklar, kichik yurak hajmi va boshq).
Yosh o‘tishi bilan 1 kg vaznga mos MKI ko‘rsatkichlari ba’zi hollarda erishilgan darajada qoladi. SHuning uchun, tanlangan sport turining chuqurlashtirilgan mashg‘ulot bosqichida jismoniy ish bajari quvvati va davomiyligi ko‘rsatkichlari, vegetativ o‘zgarishlarning maksimal darajasi (MKI, MOD, KP), andozaviy yuklama-larda fiziologik jarayonlarning tejamkorligi va unumdorligi ko‘p jihatdan yosh sportchining tayyorgarlik darajasini aks ettiradi.
Ayniqsa, bellashuv davrida yuklamalarni alohida e’tibor bilan belgilash lozim. YOsh sportchilarning oddiy musobaqalarda qatnashishi mashg‘ulot rejasida katta o‘zgartirishlar kiritishni talab etmaydi. Bu holda mashg‘u-lot yuklamasi hajmi biroz kamayadi va bellashuvlardan bir hafta oldin ularning hajmi ortadi. Xuddi shu vaqtda, chuqurlashtirilgan mashg‘ulot bosqichida mavsumning asosiy musobaqalariga tayyorgarlik maxsus rejalashtirishni talab qiladi.
V.S.CHeburaev va M.N.Umarovlarning (1979) fikricha yosh gimnastlarni mas’uliyatli musobaqalarga tayyorlashda haftalik mikrodavrlar kichik, o‘rta va katta yuklamalar bilan almashib turishi kerak, ular shaxsiy xususiyatlar va sport formasidan kelib chiqib tanlanadi. Bellashuvlar oldi mezodavri o‘z ichiga 6 mikrodavrni oladi. Bir mikrodavrdagi elementlar soni 1500–1700 va 20–30 kombinatsiyani tashkil qiladi.
Qisqa masofalarga yuguruvchi yosh sportchilarda, bella-shuvlar davrida chegaraga yaqin tezlik bilan (maksimaldan 90–94 %) yugurish hajmini kamaytirish va og‘irliklar bilan mashqlarni o‘tkazmaslik lozim.