Sportda bashorat qilish va modellashtirish

6.6- jadval

Belgilash darajasi	Sport turlarining guruhlari
	Tezlilik va kuchlilik	Mavsu-miy	Murakkab koordi-natsiyali	Sport yakka- kurashi	Sport o‘yinlari
1	1,2,3,4,7	7,8,5	9,10,5	10,4,5	4,3,7
2	5,3	6,1,2	7,4,1,2	7,3,1,2	5,1,2
3	8,9,10,6	3,4,9,10	3,8,6	8,9,6	6,10,9,8

SHartli belgilar: 1–tezlik sifati, 2–tezlilik va kuchlilik sifati, 3–maksimal kuch, 4–portlash kuchi, 5–nisbiy kuch, 6–chidamlilik kuchi, 7–o‘ta chidamlilik, 8–umumiy chidamlilik, 9–egiluvchanlik, 10–chaqqonlik.

7.4.Ruhiy tayyorgarlik
Psixofizeologik model xarakteri sport o‘yinlarida muhim o‘rin egallaydi. SHuning uchun ular sportda mukam-mallashgan. Mutaxassislar fikricha, ruhiy tayyorgarlikni xarakterlovchi ko‘rsatkichlari soniga: shaxsning o‘zligi, sensomotor ta’sir, tafakkurning ildamligi, maqsadga inti-lish, ruhiy zo‘riqishga chidamlilik, harakatchanlik, etakchi bo‘lish, ta’sirchanlik va boshqalar.
Bu munosabatlarga M.S.Brilem (1980)da mutaxassislar fikri natijasida olingan materiallarga qiziqish uyg‘otadi.
6.7- jadval

Belgi-lash dara-jasi	Sport turlari
	Gimnastika	Xokkey	Boks	Figurali uchish
I	Kuch	Tezlilik	Murakkab ta’sirlari	Mehnatsevar
II	CHaqqonlik	Holatni oldindan ko‘ra bilish	Tafakkurning ildamligi	O‘rganish qobiliyati
III	Jasurlik	Muvofiqlashgan xususiyatlari	O‘ta chaqqonlik	CHaqqonlik
IV	Egiluvchan- lik	Tafakkurning ildamligi	Oddiy ta’sirlar	Ta’sir sezish ritmni
V	Qat’iyat	Maqsadga intilish	Tezlik	Musiqa eshitish qobilyati
VI	Mehnatsevar	Faollik	Jasurlik	Musiqa- lilik
VII		E’tiborni kengligi	Umumiy chaqqonlik	Tezlik
VIII	Ishlash qobiliyati	E’tiborni kengligi	Diqqatni qaratish	CHidamlilik
IX	Og‘irligi va bo‘yi gavda tuzili- shining xususiyatlari	Diqqatni	Og‘irligi va bo‘yi gavda tuzilishining xususiyatlari	Muvofiq-lashgan xususiyatlari

SHu asosda gimnastikachining, yakka figurada uchuvchi-ning, bokschining va xokkeychilarning informatsiya modeli tuzilgan.

Jadvalda (6.7) keltirilgan ma’lumotlar sportning har-xil turlaridagi alohida sifatlarini va xususiyat-larini baholashda katta rol o‘ynaydi. Ularning har birida yosh sportchilarning ruhiy tayyorgarligiga o‘zlarini talab-larini qo‘yadi. Lekin ilmiy asoslangan, model xarakteriga asoslab tuzilgan xarakteristikalar juda oz. Xuddi shunday bir tadqiqotni V.E.Lixacheva yosh basketbolchilarga taqdim qiladi.
SHunday moslashtirilgan model ko‘rsatkichlarining ruhiy tayyorgarligi mashq jarayonini yana ham natijali qilishiga yordam beradi.


7.5. Bellashuv faoliyatining modellari.
Bellashuv faoliyatining modeli ya’ni, musobaqaning xulosa yasovchi uchastkasi, N.G.Ozolina (2004) fikri bo‘yicha, tayyorgarlik modeli bilan to‘g‘ridan – to‘g‘ri bog‘liq. Bu model o‘ziga qo‘shimcha komponentlarni kiritishni talab qilib, sportchida musobaqa jarayonidagi mexanik – taktik ish harakatini aniqlaydi.
Mazkur sportchilarning nazariy tadqiqotlar natijasida olingan musobaqalarda qatnashishga asoslanib, yuqori darajadagi yutuqlarga erishish uchun ko‘pgina talablar, turli darajadagi sifatlar qo‘yiladi.
6.8-jadval
Bellashuv faoliyati modelini shakllanishi sport turlarida o‘ziga xos xarakterga ega. Bunga misol qilib, bellashuv faoliyatidagi modelni umumlashtirgan holda 100 m masofaga yugurishdagi model xizmatining natijasini 9,90 sekundni olamiz.
(Bellashuv faoliyatining materiallarini qayta ishlash natijasida) mashhur velosipedchilarning bellashuv faoliyatidagi materiallarni qayta ishlashda D.A.Poleshuk (1996) musobaqa faoliyati modelini velosiped sport turida va boshqa sport turlarida o‘tkazdi.


Bu 1988–1995 yillardagi jahonning kuchli sprinterlari tahlili asosida ishlab chiqildi. 6.9- jadval

Bellashuv faoliyatining xaraktiristikasi.	Ma’lumotlar
	Kuchaytirilgan	Maksimal	Minimal
Harakatchanlik (matchdagi harakatlar soni). Zichlik (harakatlar soni 1 minut) Sifatlari (o‘rta ball) Effektlilik % Sifatsizlik % Matchda kiritilgan to‘plar soni O‘rta natijalilik	100 6,7 4,1 75 25 6,5 0,8	160 10–12 4,5 90 10 10 1,5	75 5 3,5 55 45 3 0,5

Quyidagi 6.9-jadvalda jahon chempionati va Olimpiada o‘yinlari qatnashchilarining bellashuv faoliya-ti modelidagi kuchli markaziy hujumi umumlashtirib berilgan.
Umumlashgan model musobaqa faoliyatidagi guruh-lashgan individual modelda rivojlanadi va sportchining funksional tayyorgarligi asosidagi, texnik-taktik ta’min-lanishi, psixologik tomonlari, murakkab musobaqalardagi holatlardan farq qiladi.