Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ma’ruza 17. YAkka-kurash sport turlarining fiziologik tasnifi

Reja
1.Kurashning fiziologik tarifi

2.Boksning fiziologik tasnifi
3.Klichboslikning fiziologik tasnifi

Kurash O‘zbekistonda umuman Markaziy Osiyoda keng tarqalgan sport turlaridan bo‘lib, kishilar juda qadim zamonlardan shug‘illanib kelganlar.

Kurashning barcha turlari (erkin, klassik, sambo, dzyu-do, shou, milliy kurashlar va xokazo) nostandart atsiklik xarakatlardan idorat bunday xarakatlar uzgaruvchang tezlikda bajariladi ya’ni olishuv vaqtining bir bo‘lagida kurashchining xarakatlari ancha shiddatli darajada bo‘lsa birozdan keyin past tezlik bilan davom etadi. Kurashchi raqiblar bir-birlarining xarakatlariga qarab talab qilish yo‘lini izlaydilar va tinimsiz uz xarakatlarining xam strukturasini xam shiddatini o‘zgartiradilar.
Kurashchilarning gavda vazni xam nisbatan katta, bo‘yin aylanasi, elkalari, ko‘krak qafasi keng va umuman gavdasi baqquvvat tuzilishga ega. Tananing sonning va oyoq kaftining ezuvchi muskullari ayniqsa kuchli rivojlangan, bukuvchi muskullari esa kamroq rivojlangan.
Kurashda bajariladigan ish asosan atsiklik, dinamik ish bыlsa xam u doimo statik kuchlanishlar bilan kuzatilib turadi. Kurash kishining jismoniy sifatlari-kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va egiluvchanlikni rivojlantiradi. Kurashchida xarakat malakasining takomillashib borishi jismoniy sifatlarning rivojlanib borishi bilan kuzatiladi.
Kurashda markaziy nerv sistemasi va xarakat apparatining funksiyasi aloxida axamiyatga ega.
Kurash bilan muntazam shug‘ullanish markaziy nerv sistemasida, ayniqsa uning bosh miya yarimsharlar po‘stlog‘i bo‘limida nerv jarayonlarining dinimikasini jadvallashtiradi. Bunday o‘zgarish, tezkorlik va chaqqonlikning rivojlanish sabablaridan biri. Ayniqsa xarakatning bir turdan ikkinchi turga o‘tishi nerv jvrayonlari (qo‘zgolish va tormozlanish )ning o‘rin almashinishi bilan boliq. Markaziy nerv sistemasi funksiyasining takomillashishi xarakat apparati, uning asosiy qismi muskullar ishini boshqarishda muxum axamiyatga ega. Kurashchida kuchning ortishi xarakat apparatidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Markaziy nerv sistemasi funksiyasining takomillashishi xarakat apparati, uning asosiy qismi muskullar ishini boshqarishda muxim axamiyatga ega. Kurashchida kuchning ortishi xarakat ortishi xarakat apparatidagi ыzgarishlar bilan bog‘liq. Ma’lumki muskul kuchi uning ko‘ndalang qismiga to‘ri mutanosibda bo‘ladi. Kurash bilan shug‘illanish muskullarning gipertrofiyalanishiga, bыg‘imlardagi boylamlardagi boylamlarning, muskul paylarining mustaxkamlanishiga olib keladi. Kurash bilan shug‘illanish ayniqsa yangi shugillana boshlagan kishilarda kuchning yuqori tezlik bilan rivojlanishini ta’minlaydi.muskul kuchining ortishidagi bunday ыzgarishlar muskul ishi boshqarilishining takomillashish natijasi bыlib, xarakatni bajarilishida ko‘proq xarakat birliklarining safarbar etilishidir. Kurash tezlik-kuch bilan bajariladigan ish bыlgani sababli muskullar qo‘zg‘oluvchangligi, ularning qisqarish va bыshashish tezligi nisbatan yuqori bыladi.
SENSOR SISTEMA. Kurash bilan shug‘illanish xarakat, vestibulyar, taktil sensor sistemalar funksiyasini takomillashtiradi. Sportchi ыzining xarakatlaridagi muskul kuchlanishini ancha aniq belgilaydi. Raqibning qanday kuch bilan xarakat qilayotganini taktil sensor sistema orqali sezadi. Kurashdagi olishuvlar gavdaning ayniqsa boshning tinimsiz chayqalishlari vestibulyar apparatining chayqalishlarga ko‘nikishi natijasida vestibulyar apparatning qo‘zg‘aluvchanligi pasayadi,bunday o‘zgarishlar vestibulyar apparatdan MNS ga keladigan qo‘zg‘olishlarning MNS da tarqalmasligi va vegatativ xamda somatik funksiyalarning buzilmasligini taminlaydi. Kurash bilan shug‘illanishda ko‘rish, eshitish sensor sistemalari xam kam axamiyatli emas. Kurashdagi xarakat texnikalarini o‘rganish, malakaning shakillanishida ko‘rish, eshitish sensor sistemalari muxim rol o‘ynaydi.
QONDAGI O‘ZGARISHLAR. Xar qanday muskul ishini bajarishda shunga o‘xshash yakkama-yakka olishuvlarda xam qonning tarkibi va fizik-kimyoviy xususiyatlarning o‘zgarishlari kuzatiladi. Mashq qilish va musobaqa mashg‘ulotlarida miogen leykotsitoz yuzaga keladi. Qon tarkibida gemoglobin, glyukoza miqdori ortadi, sut kislotasi ko‘payib 130 mg % va undan ortiqqa etadi.
QON AYLANISHI.kurashchilarning nisbiy tinch xolatida yurakning qisarish soni bir daqiqada 60-65 atrofida bo‘ladi. Olishuvlar vaqtida yurak qisqarishlarining soni olishuv shiddatiga qarab bir daqiqada 170-180-200 martaga xatto undan ko‘pga etishi mumkin. Arteriya qon bosimi ba’zi vaqtlarda 200-230 mm.s.ustunigacha borishi mumkin.
Kurashchilarda yurak –tomir sistemasi funksiyasining olishuvdan keyin, ishdan oldingi xolatga qaytishi o‘rtacha xisobda bir soatga boradi,lekin bu tiklanish albatta kurashchining individual xususiyatlari, jismoniy chiniqqanligi, malakasi, olishuvning shiddati kabi qator omillarga bog‘liq bo‘ladi.
Kurash olishuvlarida bыladigan statik kuchlanishlarda yuzaga kelishi va u bir necha marta takrorlanishi xamda ancha uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Bunday jarayonlar yurak muskullarining gipertrofiyalanishiga olib keldi. Birinchi razryadli kurashchilarda yurakning xajmi o‘rtacha xisobda 935 sm³ (719 sm³dan 1248 sm³gacha) bo‘ladi. Uning nisbiy xajmi ya’ni yurak xajmini gavda vazniga taqsimlanganida xar bir kg. vaznga urtacha xisobda 69 sm³ga to‘g‘ri keladi. Sport bilan shugillanmaydigan kishilarda esa u 50 sm³ atrofida bo‘ladi.
NAFAS FUNKSIYASI. Kurashchilarda nafas sistemasining ishi olishuv shiddatiga qarab turlicha bo‘ladi. SHiddatli olishuvlar vaqtida nafas olish soni bir daqiqada 40-50 marta bo‘lishi mumkin statik kuchlanishlar vaqtida nafas ushlab turiladi. Kuchlanish tugaganidan keyin nafas olish tezlashadi, chunki statik kuchlanish vaqtida qon tarkibida va to‘qimalarda kislorod kamayadi, karbonat angidridi esa ortadi. YUqori malakali kurashchilar o‘zining nafas xarakatlarini ixtiyoriy boshqaradilar. Ularda statik kuchlanishlar vaqtida nafasni ushlanishi qisqa muddatli bo‘lib, Lingard fenomeni chinimaganlarga nisbatan kam darajada namoyon bo‘ladi. Kurash davrida kislorod o‘zlashtirish xam olishuv shiddatiga bog‘liq bыladi. Kurash olishuvlarida ko‘p miqdorda kislorod qarzi yuzaga keladi, bu kurashchida muskullarning anaerob sharoitlarda, ishlashga moslashtiradi. Natijada kislorod ыzlashtirish imkoniyati ortadi. Kurashchilarda maksimal kislorod o‘zlashtirish (MKU) o‘rtacha xisobda 4.6 l/dak. yoki, 57 ml/dak/kg.ga barobar. 1-razryadli kurashchilarda MKU 4.1 l/daq. yoki 59 ml/daq/kg. Umuman kurashchilarda MKU 3.2 l/dak.dan 5.8 l/dak.gacha tebranadi.
AYIRUV FUNKSIYASI. Kurash ter bezlari funksiyasining kuchli rivojlanishi bilan tariflanadi. Uzoq muddatli olishuvlarda kurashchi vazniga qarab ancha miqdorda (3 l.gacha) suv yo‘qotadi. Siydik tarkibida kislotali maxsulotlar miqdori ortadi, ko‘pincha siydik bilan oqsil ajratilishi kuzatiladi

SUNIY USUL BILAN GAVDA VAZNINI KAMAYTIRISH.

Sport faoliyatida boks, shtanga kыtarish va kurash bыyicha musobaqalar. Katiy vazn kategoriyalariga amal qilgan tartibda o‘tkaziladi. SHu sababli sportning bu turlari bilan shu\illanadigan sportchilar ыzining gavda vaznini kuzatib borishlari va zarur bыlganida kamaytirish choralarini qo‘llashlari kerak bo‘ladi.
Xar bir sportchi o‘zining eng yuqori ish qobiliyati uchun zarur bo‘lgan gavda vaznini bilishi shart . bu optimal vazn bo‘lib, uni aniqlash uchun qator usullar qo‘llanadi.
Broq formulasi bo‘yicha gavdaning normal vaznini aniqlashda gavda uzunligini sm.larda o‘lchab undan 100 ni ayirib tashlanadi. Bushar formulasi bo‘yicha aniqlashda gavda vaznini kg. bilan o‘lchanib kishining santimetrlarda ifodalanan bыyiga taqsimlanadi .bundan tashqari xam formulalar bo‘lib lekin ular xammasida faqat taxminiy natijalar olinadi.
Sport amaliyotida kishi vaznini kamaytirish uchun istmol qilinadigan ovqat miqdorini cheklash, suyuqlikni kamroq ichish , maxsus parxez ushlash, bug‘li xammomdan foydalanish, yorug‘lik-issiqlik vannalarni qo‘llash va boshqa chora-tadbirlar ishlatiladi. Karbonsuvlar va tuzlar istmol qilishni cheklash bir kecha kunduz davomida vaznni 2-3.5 kg.gacha kamaytiradi.
Xammomlardan foydalanish gavda vaznini tez va ancha miqdorda kamayishiga olib keladi. Biroq bunda bug‘li 50-60⁰ xaroratli xammomda 25-30 daqiqagacha bo‘lish va suyuqlik istemol qilmaslik ko‘pincha kishi o‘zini yomon xis qilishiga umumiy bo‘shashishga, uyquning buzilishiga, nerv sistemasi qo‘zg‘aluvchanligining ortishiga, yurak qisqarishining tezlashishiga, qon bosimining ko‘tarilishiga olib keladi. Bu funksional o‘zgarishlar sportchining ish qobiliyatini pasaytiradi. Xammomda qisqa vaqt, 10-15 daqiqa bo‘lishda bunday noxush xodisalar yuzaga kelmaydi. Lekin vaznning kamayishi kamroq bo‘ladi.
Suniy yo‘l bilan gavda vaznini kamaytirish uchun xavo xammomidan xam foydalanish mumkin. Bunda kuchli terlash oqibatida vazn kamayadi va salbiy oqibatlar kuzatilmaydi. YOru\lik va issiq vannalardan foydalanish xam tafsiya etiladi, bunday vannalar ish qobiliyatini deyarli pasaytirmaydi.
Fiziologik jixatdan eng maqsadga muofiq usul bu uzoq muddatli jismoniy ish bo‘lib uni ko‘p terlashni taminlaydigan issiq kiyim bilan bajarishdir, masalan yugurish. Lekin qisqa vaqt ichida ko‘p vazn yo‘qotish qanday usul qo‘llanishiga qaramay sportchining o‘zini yomon xis qilishiga , ish qobiliyatining pasayishiga sabab bo‘ladi. Bokschilarda bevosita musobaqa oldidan vaznni kamaytirish nakaut sbablaridan biri bo‘lishi mumkin. Ba’zida xatto yaxshi tayyorlangan bokschilar vaznni kamaytirish tufayli tezkorlik va maxsus chidamlilikni yo‘qotadi. Natijada ximoyalanish samarasi pasayib nokautga duchor bo‘ladi.
Musobaqa vaqtlarida yuqori ish qobiliyatiga ega bo‘lishi uchun musobaqalardan oldingi davrda gavda vaznini optimal xolatga keltirish zarur. Keyin muntazam mashq bajarish orqali uni shu darajada ushlash kerak, moboda zarurat tug‘ilsa istemol qilinadigan oavkat va ichiladigan suyuqlik miqdorini cheklash zarur.

BOKS
Boks yakkama-yakka olishuv sport turlaridan bыlib vaziyatga bo\li= jismoniy mashqlardan iborat, ish bilan birga ancha hayojonlanish bilan kuzatiladigan o‘zgaruvchang tezlikdagi, kuch va tezkorlik bilan bajariladigan dinamik ishdir.

Bokschining harakatlari atsiklik hususiyatga ega bo‘lib, ko‘p jixatdan raqibning harakatlariga bog‘liq bыladi. Bu xarakatlar zarba berish yoki o‘zini ximoya qilishga qaratilgandir. Boks bo‘yicha musobaqalar uch minutdan davom etadigan, 4 raunddan iborat. Raundlar orasidagi bir minurlik dam olishda organizm funksiyalarining to‘liq tiklanishi uchun etarli emas, biroq olishuvni ancha yuqori shiddat bilan davom ettirish imkoniyatini beradi. Boks bilan shu\illanish kuch, tezkorlik va maxsus chidamlilikning rivojlanishiga sharoyit yaratadi.

NERV SISTEMASI.

Bokschi olishuv vaqtidahar xil harakat malakalarini turli ketma-ketlikda(tartibda) ishlatadi, bu nerv jarayonlarining yuqori darajadagi harakatchangligini talab etadi. Bokischilarda zarba berishning latent davri 0,15-0,30 sek ni tashkil etadi. Ko‘zga ta’sir etadigan ta’surotlarni farqlashda reaksiyalar vaqti 0,28-0,47 sek.ga teng. Sport malakalarining ortishi bilan bu ko‘rsatkichlar kamayadi. Boks bo‘yicha mashq qilish va musobaqa olishuvlaridan keyin zarba berish vaqtlarining latent davri 0,02-0,07 sek.ga ko‘payadi. Reaksiyalarning latent davri muddatining o‘zgarishi bokschining ringdagi muvaffaqiyatiga bog‘liq bo‘ladi.olishuvda g‘alabaga erishgan bokschiga mag‘lubiyatga uchragandagiga nisbatan biroz pasayadi.

(V.M.Volkov, 1974).
Organizmning shiddatli muskul faoliyatiga moslashish va fiziologik rezervlarini safarbar etilishini muщim meщanizmi щayajanlanishdir. Sportchilarda u kыpchilik funksiyalarning safarbar etilishini yuzaga keltiradi. Katta yarimsharlar pыtlo\ining faoliyati faollashadi, simpatik-adrenal sistema faoliyatigi kuchayadi. Asosiy muskul guruxlarining bioelektrik faolligi ortadi, ishning puls qiymati pasayadi, ish qobiliyati ыsadi. Har bir kishi uchun funksional rezervlarni yuqori darajada safarbar etadigan va kerakli sport natijasiga erishishni ta’minlaydigan hayojonlanish me’yori bo‘ladi. Me’yordan ortiqcha hayajonlanish sportchida hayajonlanish stressini yuzaga keltirishi mumkin . sport faoliyatida hayajonlanish stressini ko‘pincha musobaa tortishuvlarida yuzaga keladi va musobaqa stressi deb yuritiladi.
Bokischilarda musobaqa sharoitlaridagi hayajonli kuchlanishni quydagi sabablari bo‘lishi mumkin:
1.Musobaqaning olimpiada sistemasi, bunda har bir olishuv hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi;
2.Kuchli zarba olish щafi , u olishuv taqdirini belgilashi mumkin;
3.Musobaqa sharoitining yaxshi emasligi ;
4.Begona raqib bilan olishuv oldidan dastur yo‘qligi ;
5.hakam va tomoshabinlarning sub’ektivligi (adolatsizligi).
Musobaqa stressi sportchilarda yuzaga kelishi faoliyatining turli bosqichlarida yuzaga kelishi va sport natijasiga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Stard oldi davrida musobaqa stressining ko‘rinishlaridan eng oldingisi musobaqa arafasida bo‘lib, uyquning buzilishida ifodalanadi.
Sport davrida musoba=a stressi ya==ol ifodalanadi. YUrak ritmining fazali ыzgarashlari, muskul titrashi, buyrak usti bezlarining gormonlar ajratishining kuchayishi, щarakat malakalarining bajarish =obiliyatining darajasi pasayishiga olib keladi.
Bir necha kunlik musoba=alar davrida bokschi-sportchilarda ыtkazilgan tekshirishlar oxirgi olishuvgacha щayajonli kuchlanish asta-sekin orta boribmaksimal darajaga etishini kыrsatadi. Bыkschilarda musoba=a stressining shakillanishidagi ustunlik =iluvchi ma=sadga erishish motivatsiyasini ыrganish shuni kыrsatadiki, yu=ori motivatsiyali sport faoliyati kuchsiz motivatsiya sharoitlaridagi faoliyatga nisbatan ancha kuchli щayajonlanish bilan kuzatiladi.
Somatik-vegetativ funksiyalarning щayajonlanish ta’siridastart oldidn bыladigan ыzgarishlari щam bыladigan sport faoliyatiga bo\li=. Olishuvni mash= =ilish oldidan bыladigan yakkama-yakka olishuv musoba=alari oldidan bыladigan ыzgarishlarga nisbatan past darajada ifodalanadi. Odatdagi mash= =ilish oldidagi ыzgarishlar yana щam past darajada bыladi.
SENSOR SISTEMALAR VA ULAR FUNKSIYASINING TAKOMILLASHISHI.
Bokschining sport faoliyati gavda muvozanatini sa=lash, ani= щarakat =ilish va boshga zarba olishda vestibulyar analizatorning mexanik ta’sirlanishi bilan kuzatiladi. Bu vestibulyar analizatorlarning yu=ori darajada tur\unligini talab etadi, biro= bokschilarda bu sensor sistemaning umumiy rivojlanishi yu=ori darajada bыlmaydi. Demak vestibulyar apparatning funksional tur\unligi, bokschining sport faoliyati natijasining pasaytiradigan sabablaridan biri. Vestibulyar analizatorning щolati bokschi щarakatlarining ruщiy fiziologik щususiyatlariga ancha kuchli ta’sir etadi. Vestibulyar apparat funksiyasining etarli darajada takomillashganligi vestibulyar apparat ta’sirlanishida sport faoliyatining markaziy va pereferik mexanizmlari kыrsatkichlari yomonlashishiga olib keladi . bu birinchidan sensomotor reaksiyalarning tezligi pasayishida va =ыllarni =altirashida, ikkinchidan statik va dinamik muozanat yomonlashishida ifodalanadi. Vestibulyar ta’sirlar frontal muvozanatga nisbatan sigital muvozanatga past darajada ta’sir etishi xarakterli bыladi. Bu щodisa sigital muvozanatning ancha yu=ori darajada rivojlangani bilan tushuntiriladi, chunki boks amaliyotida oldinga-or=aga kыp marta щarakatlanishda gavdaningfazodagi normal щolatini sa=lashga kыp talab bыladi.
Bыkschilarning jismoniy chini=ishi ortgan sari ularda vestibulyar ta’sirlarning щarakatni bosh=arish uchun javobgar markaziy mexanizmlarga ta’siri kamayishida ifodalanadi. Vestibulyar afferent impulslarning muvozanatga ta’siri pasayadi, vestibulyar sistemaning kuchli ta’sirlarga bosh zarba olishiga moslashishi ortadi.

QON VA YURAK_TOMIR SISTEMASI.

xar qanday olishuvlar, ayniqsa musobaqalar oldidan yuzaga keladigan xayajonli tus\olish organizmning щamma sistemalarining funksional щolatini ancha kuchli ыzgartiradi. Jumladan shunday ыzgarish =on tarkibida yuzaga keladi. Itart oldi davrida =ondagi glyukoza mi=dori 160-190 mg% va undan kыpga etadi. Kыpchilik bokischilarda musoba=adan 6-12 soat oldin eozinofillar kamayadi, miogen leykotsitozning neytrofil fazasi yuzaga keladi., sut kislotasining mi=dori 100-150 mg% ga etadi. Anaerob keaksiyalarning faolligini =onning kislota ish=or щolatiga (KIЩ) =arab belgilash mumkin. =onning KIЩni =uydagi kыrsatkichlar Rn-vodorod ionlarining konsentratsiyasi, R_{SO2 va} R_O2 -=ondagi korbanat angidridi va kislorod tarangligi VE- orti-cha ish=orga =arab belgilash mumkin.
KIЩ bos=ichlarning tinch щolatida Rn-7,39; R_SO2-41,2 mm.s.u. va VE 1,4 mekv/l ga teng bыlib so\lom kishilarda norma atrofida щisoblanadi. Musoba=a olishuvlaridagi ish anaerob almashinuvidagi ыzgarishlar YU+S da=i=asiga 196,Rn-7,13; R_SO2-30,05 mm.s.t.u. VE-17,03 mekv/l bыlishi bilan ta’riflanadi. Bu shundan dalolat beradiki, bokschilar olishuvining energiya bilan ta’minlanishida anaerob jumladan energiya xosil bыlishining glikolitik mexanizmi katta aщamiyatga ega. Bokschilarning tinch щolatida kыpincha orakardiya kuzatilib olishuv va=tida yurakning urish soni da=i=asiga 200 va undan orti==a boradi. =onning sistolik bosimi 140-200 mm.s.u. etadiva tugalmas ton kuzatiladi. Jismoniy ishlarning yыnalishi va щususiyati bыyicha fiziologik funksiyalarning ыzgarishi bыyicha =uydagi kыrsatkichlar ajratiladi.
1.Asosan aerob yыnalishi kыrsatkichlari: yurakning da=i=alik =is=arishi 160, u_O2 –65% (MKЫ ga nisbatan) Rn-7,35; VE-1,5-2,0 mekv/l.
2.Aerob-anaerob aralash yыnalish kыrsatkichlari: YU+S da=i=asiga 165-180,U_O2-70-95% (MKЫga nisbatan) Rn-7,15; VE-8,0-15,0 mekv/l.
3.Aerob anaerob aralash yыnalishlar kыrsatkichlari: (ikki marta orti= ishda) YU+S da=i=isiga 180-200, U_O2-100% (MKЫga nisbatan) Rn-7,15; VE-15,0 mekv/l.
4.Asosan alaktatli anaerob yыnalish kыrsatkichlari: YU+S da=i=asiga-190-200, Rn-7,25-7,30; VE-8,0-10.0 mekv/l.

NAFAS VA ENERGIYA SARFI,

Sport bilan endi shu\illana boshlagan boshlagan bokschilar odatda olishuvni mash= =ilish va musoba=a paytlarida nafasni ushlab turadi. YU=ori malakali bokschilar butun olishuv davomida ritmik chu=ur nafas olishni sa=laydi va fa=at zarba berish paytida nafas chi=argan щolatda =is=a va=t nafasni ushlaydi.
Bokschilarda ыpkaning tiriklik si\imi (ЫTS) ыrtacha щisobda 4,5 l ga teng. Musoba=adan keyin u 100-300 ml.ga va=tincha kamayishi mumkin. Bokschilarda ыpka ventilsiyasini olishuv paytida 80-100 l/da=.ga etadi.
Bokschilarda aerob yыl bilan maksimal energiya щosil bыlishi ularning sport ustaligiga va M+Ы darajasiga bo\li=. P,P Repnikov dalillariga kыra(1977) 2-3 razryadli bokschilarda MKЫ 3,58 l/da=, birinchi razriyadlilarda-4,01, sport ustalarida-4,16 va terma komanda a’zolarida 4,37 l/da=.ga barobar. MKЫning nisbiy darajasi щam shunga ыxshash.
Olishuvlar natijasi bilan aerob yыl or=ali energiya щosil bыlishini ыrtasidagi bo\lanishni musoba=a =atnashchilarida tekshirish shuni kыrsatadiki, \alabaga erishganlardan MKЫning absolyut mi=dori 7% ga nisbiy mi=dori 8%ga orti=ligi ani=langan. Bundan ma’lum bыladiki sportchining \alaba =ilish fa=at uning texnik-imkoniyatlariga bo\li= bыlmay, balki aerob yыl bilan energiya xosil bыlishi darajasiga щam =araydi.
Bokschilarning ыziga xos ishlarini bajarishda kislorod ыzlashtirilishini tekshirishda birinchi raund uchun kislorod ыzlashtirish da=i=asiga 2,78 l, ikkinchisida-3,01 lva uchunchisida –3,15 l ga tenglashganini kыrsatadi. Kislorod ыzlashtirilishining ortib borishi, MKЫni 1 kg vaznga ta=simlanishida щam kыriladi. Eng yu=ori aerob almashinuvga nisbatan kislorod ыzlashtirish uchta raund davomida MKЫning 76,83, 87% ini tashkil etgan, ya’ni raunddan raundga ыtgan sari kislorod ыzlashtirish ortib boradi. Bokischilarning vazni bilan aerob yыl or=ali energiya щosil bыlish ыrtasida щam ыzaro ijobiy bo\lanish kыriladi, biro= o\ir kategoriyaga tallu=li bokschilar kardiorespirator sistemaning funksional imkoniyatlari bыyicha ancha engil vazinlilardan or=ada turadi. Umuman xulosa =ilish mumkinki, bokchining aerob imkoniyatlari darajasining yu=oriligi uning ыziga xos ish =obiliyatining tarkibiy =ismidir.
Bokschilardagi energiya sarfi muskul faoliyatining shiddatiga bo\li= bыlib, juda kыp mi=dorda etishi mumkin. Olishuvning ayrim paytlarida da=i=asiga 15-25 kkal ni tashkil etadi. Ыrtacha щisobda uch raund davomida 200 kkal atrofida energiya sarflanadi.

1-jadval.

Bokchilarning jismoniy ish qobiliyati va boshqa ba’zi bir fiziologik ko‘rsatkichlari.

Ko‘rsatkichlar	O‘rta- chasi	Standart tebranishi	Max	Min
Jismoniy ish qobiliyati, kgm/min	1360	335	2456	958
YUrak hajmi,sm^2	948	193	1440	615
Maksimal kislorod o‘zlashtirish l/daq	4,1	0,73	6,5	3,2
YOshi	23	27	30	18
Vazni,kg	68,1	107	96	48

ISH QOBILIYATINING KЫRSATKICHLARI
Bokschilarning umumiy ish qobiliyati RwS₁₇₀ sinovi bo‘yicha aniklanadi. Sportchining malakasiga karab u 968 dan 1984 kgm/dak, nisbiy ko‘rsatkichi ogir vaznlilarga nisbatan engil vaznlilarda yukori buladi.(1-jadval).
Keyingi yillarda bokschilarning maxsus ish kobiliyatini baxolash uchun shartli birlikda «tonaj» zarba kuchini yigindisining kursatkichi kullanadi (I.P.Degtyarev, 1982). Bu kursatkich maxsus asbob yordamida kayd etiladi. Asbob І dakika dam bilan buladigan 2 raund (6 dakika) davomida bokschining bergan zarba kuchlari yigindisini yozadi. Bunda ish ikkita – «kulay» va «tezlashgan» rejimlarda bajariladi. Sportchining malakasiga va vazn kategoriyasiga karab bu kursatkich 7000 dan 9000 gacha tebranadi. Xujum kiluvchi bokschining maxsus ish kobiliyati kursatkichlari aralash usulda xarakat kiluvchi bokschi kursatkichlaridan yukoriligi aniklangan.
Ma’lumki, sport ish kobiliyatining darajasi va boschining galabasi juda kup omillarga boglik buladi. Ular kanday omillar va bokschining umumiy faoliyatining samaradorligiga kanday xissa kushadi?
V.F.Dixtyarenko (1979) bokschilarning maxsus ish kobiliyatini belgilaydigan omillari (funksional xolati, jismoniy sifatlar, ruxiy xarakat, texnik-taktik tayyorgarlik) tekshirib, kiymat buyicha ular tartibni belgilaydi. Bu kuydagicha: jismoniy siftlar, texnik-taktik tayyorgarlik, funksional xolat va ruxiy xarakat.
Bokschining sifat galabalarini cheklaydigan kupchilik omillar ichida jismoniy sifatlar rivojlanish darajasi asosiy axamiyatga ega. Bokschining mxsus ish kobiliyatini ta’minlashda jismoniy sifatlarning xar kaysisining xissasi bir xil bulmaydi.
Buks buyicha tanikli ustozlar urtasida utkazilgan savol-javoblar tezlik va chidamlilik rivojlanishi asosiy axamiyatga ega bulib, chakkonlik va kuchga nisbatan kam axamiyatga egaligini tasdiklash imkonini beradigan. Sport ustalari bulishda yukori malakali bokschilarning jismoniy va ruxiy sifatlarining rivojlanish darajasini kompleks tekshirishda bokschilarning jismoniy sifatlarining asosiydagilariga kuydagilar kirishi aniklangan: a) yakka va "onnaj" zarba berish kuchini belgilaydigan tezlik kuch sifati, b) charchashning rivojlanish sharoyitlarida katta songa zarba berish kobiliyatini belgilaydigan maxsus chidamlilik.
Bokschining ringdagi ish kobiliyati va uning galabasini belgilaydigan muxim sifatlardan biri tezkorlikdir. Tezkorlikning 4 ta asosiy shakli farklanadi: reaksiyaning Latent davri, yakka xarakat tezligi, xarakat soni va surilish tezligi.tezlikning bu shakllari rivojlanishning tuplami bokschining xarakatlari natijasiga sezilarli ta’sir etadi. CHunki bokschining rakib zarbasiga kanday tezlikda javob berishi reaksiya vaktining Latent davriga boglik. YAkka xarakatlar tezligi xujum kilish va ximoya xarakatlarining muvaffakkiyatini belgilaydi. Vakt birligidagi xarakatlar soni jangovar xarakatlarning zichligi ortishini ta’minlaydi. Surilish tezligi rakibiga yakinlashish va undan uzini olib kochish tezligini belgilaydi.
Jismoniy sifatlardan boksda kuydagi kobilyatlarda namoyon buladi:
Ι. Tez va maksimal kuch bilan yakka zarbalar berish va portlovchi tezlik bilan bir necha zarbani amalga oshirish.

1. 
   Rakib tuknashgan xolatlaridagi xarakatlarida tusatdan gavdani yoki uning kismlarini ximoya kilish uchun tezlikda xarakatdan tuxtatish.
   

3. Rakib bilan yakin oralikdagi olishuvlarda jismoniy karshilik yoki bosimni engish.
Bokschi xarakatlarini biokimyoviy taxlil kilish engadigan, yul beradigan va ushlab turadigan rejimlarda kuch kursata olish kobiliyatiga egabulishi zarurligini kursatadi. Engadigan kuch dinamik xarakterli ishda, yul beriladigan va saklab turadigan kuch statik kuchlanishlarda namayon etilishi kerak.
Zarbalarning kuch va tezlik kursatkichlari bakuvvat va kuchsiz kullar uchun ancha fark kiladi.
Bakuvat kul zarbasi 315 kg ni kuchsiz kul zarbasi esa 273 kg ni, zarba vaktida esa 443 va 449 ms.ni tashkil etishi mumkin. Bu xodisa bokschilarda xarakat asimmetriyasi kuzatilishini tastiklaydi.
Xakiykiy olishuv vaktida bokschining galabasi fakat jismoniy siftning rivojlanish kursatkichiga boglik bulmay, balki xarakatning vakt va tezlik kuch parametrlarini boshkara olish kobiliyatiga xam boglik. Bokschilarning yakka va tuplam zarbalar berishda vakt tezlik kuchni farklash kobiliyati doyimiy bulmaydi vakt buyicha asta-sekin uzgaruvchan buladi va kup axamiyatdan sport ustasi bulishda chidamlilik bir necha yil davomida anik musobakalarga tayyorlanishdagiga karaganda kuprok uzgaradi. Bukschilarda vaktni tezlik va kuchni, differensialash kobiliyatining rivojlanishida uzaro boglanish aniklanmagan. Vakt oraliklari va tezlik kombinatsiyasini boglash ayrimparametrlarni farklashdan ancha murakkab. YUkori malakali bokschilar past malakalarga nisbatan yaxshi uddalaydilar. Sport ustaligi ortishi bilan bu fark kamaya boshlaydi, shuningdek ung va chap kullarning zarbasi tezligini va kuchini boshkarishdagi assimetriya xam kamayadi. Ogir vaznli bokschilarda engil vaznlilarga nisbatan bu kobiliyat bir muncha past buladi.
Bokschilarda xarakat parametrlarini boshkarish kobiliyatining takomillashishi bilan kuzatiladi-ruxiy jarayonlarning kursatkichlari yaxshilanishi bilan kuzatiladi-oddiy javob berig reaksiya kobiliyati kuchayadi.
Bokschi uchun muxim jismoniy sifat chidamlilik, chunki uning rivojlanish darajasi uchunchi raund muammosi bilan boglik. Boksdamaxsus chidamlilik deb bokschining olishuv davomida yoki butun turnir davomida charchashga karshi turib yukori tezlikda jang kilishni tushuniladi. CHunki bokschining xarakat faoliyati aerob-anaerob yul bilan energiya xosil bulishi orkali ta’minlanadi, sportchi organizmning chidamliligi aerob va anaerob yul bilan energiya xosil bulish darajasiga ancha boglik buladi.
SHunday kilib bokschining maxsus ish kobiliyati va yutigining darajasi bir kancha omillarga boglik bulib, ularni ikkita guruxga birlashtirish mumkin ichki yoki morfofunksional va tashki yoki muxit omillari. Bu omillarni bilish va ularning uzaro ta’sirini yaxshi tushinish mashk kilish jarayonlarini tugri tashkil etish va nixoyat sportchilarning yukori natijaga erishishlari uchun muxum shart buladi.
GAVDA VAZNINI KAMAYTIRISH.
Boks buyicha musobakalarda bokschilarning vazni buyicha kategoriyalarga bulinadi. Bunda gavda vaznini ma’lum midorda kamaytirilishi sport natijasiga erishishda muxum omil buladi. Masalan, musobaka oldidan tayyorlanishda 54-58% bokschilar gavda vaznini ikki kilogrammdan ortikka kamaytiradilar. Buning uchun bular bu ishni asosan uchta usul buyicha olib boradilar: Ι.shiddatli, 2-energiya sarflash, 3- uzok muddatli vazn kamaytirish . bokschi shiddatli usul buyicha vazn yukotishda 2-4 kun tegishli oakatlanish tartibi va suv ichish xamda xammomga t ushishni kullaydi. Energiya sarflash orkali vazn yukotishda sportchi normal ovkatlanadi va doyimo mashk bilan shugillanadi. Uzok muddatli vazn yukotishda sportchi 20 va undan kup kun davomida suyuklikni, ovkatni va mashk kilishni kamaytirishni kullaydi.
YUkoridagi usullarni kullanilishida 65,3% bokschilar energiya sarflash usulini , 22,1% bokschilar shiddatli vazn yukotish va 12,6% bokschilar uzok muddatli vazn yukotishdan foydalanadilar.
Gavda vaznini yukotish samarasining sport ish kobiliyati darajasiga ta’siri tanlangan usul va yukotilgan vazn mikdoriga boglik buladi.
Musobaka oldidan bokschilarning tayyorlanishida turli usullar bilan vazn yukotganlarning takkoslash orkali taxlil kilinganda shiddatli vazn yukotish usulini kullaganlarda mashk kilishdan keyin ruxiy kuchlanishlar darajasi, tiklanish jarayonlarining tezligi, ruxiy sifatlar turgunligining kursatkichlari buyicha boshka guruxlardan keyin turadi. Bu xolat ayniksa musobaka oldidan tayyorlanishning oxirgi kunlarida, ayniksa termostressni yuzaga keltiradigan xarorat ta’sir etganda kuzatiladi. Aynan termostress suv- tuz almashinuvi buzilishi bilan kuzatilganda moslashishni yukolishiga va bokschining sport ish kobiliyatini pasayishiga olib keladi. Gavdaning yukotiladigan vazni yukori malakali katta yoshli bokschi uchun muntazam mashk kilish sharoitida bokschi vazniga karab 2-3 kg dan ortmasligi kerak. Bunda bokschining tana tuzilishining konstitutsiyasi, ovkatlanish va suv ichish tartiblari va boshkalar xisobga olinishi kerak. YUkori darajada tayyorlangan bokschilarda musobaka davridv bir necha marota vazn yukotish xarakat va funksional imkoniyatlarni tormozlaydi-sport natijalarini pasaytiradi. YOsh sportchilarning vazn yukotishi juda zararli va usayotgan organizm uchun xafli buladi.
TIKLANISH DAVRINING TA’RIFI.
Bokschilarning ish kobiliyatiga emotsional kuchlanishlarning salbiy ta’siri musobakadan keyingi davrda yuzaga chikadi.
Musobaka janglaridan keyin tiklanish davri mashk kilish ishlarining xajmi va kuvvatiga nisbatan ancha uzok muddat davom etadi.
Sinaluvchilar vegatativ funksiyalar, muskul kuchi tiklanishining sekinlashishi, buyrak usti bezlarining sekret ajratishining kecha-kunduz davomidagi davriyligi buzilishi, uykuning buzilishi, yurak-tomir sistemasining funksional sinovida puls tiklanish vaktining uzayishi kabi xolatlar aniklangan.
Emotsional kuchlanishlarning tormozlovchi ta’siri sportchining maglubiyatga uchrashida ayniksa sezilarli yuzaga chikadi. Bu xususiyat bokschilarda tiklanish jarayonlarini sport natijasi aytilgandan keyin tekshirishlrda aniklangan. (B.S.Bakulin,1984). Tiklanish davrining eng uzok muddatli maglubiyatga uchragan sportchilarda kuzatilib, start oldi xolatida ularda maksadga erishish yukori darajada bulgan.
Bunday emotsional kuchlanishlarning tiklanish davriga salbiy ta’siri markaziy nerv sistemasida kuzgalish va tormozlanish jarayonlarining muvozanatining buzilishi va tormozlanishning kuzgalishdan ustun turishi buladi. Pustlou osti emotsiya strukturalarida neyronlarning yopik zanjiri buylab kuzgalishning uzok vakt aylanma xarakat kilishiga sharoyit yaratiladi. Bu xodisaga gumoral omillar xam, jumladan buyrak usti bezlarining xayajonlanish zonasini faollashishi adrenalin, kortikosteroidlar ishlanishining kuchayishi xam sharoyit yaratadi. Ma’lumki buyrak usti bezlarining bu zonalari stress sharoitlarida faollashib ketadi.
KILICHBOZLIK
Sportning yakkama-yakka olishuv turlaridan kilichbozlik xarakatning yukori tezlik va anik bajarilishini talab etadi. Kilichbozlikda olishuv rapira, kilich, shamshir va egiluvchan nayzali karabin bilan buladi.
Kilichbozlik kiska muddatli, uzgaruvchan nayza kiritish, zarba berish, depsinish, tez kadam tashlash, ximoyalanish kabi atsiklik xarakatlardan iborat buladi. Rakibning xarakatlariga kuz ochib yumguncha javob kaytarish., yukori tezlik bilan xarakat kilish va tez fikr yuritish kilichbozlikda muxim axamiyatga ega.
XARAKAT APPARATI VA NERV SISTEMASI. Kilichbozlik sportchining buyi va kul-oyoklari uzun, bilak va barmoklarining muskullari kuchli, elka kamari, orka kul-oyok muskullari asimmetrik buladi. Kilichbozlarning olishuvlaridagi ish shiddatli submaksimal va katta kuvvatli ishlarga teng deyish mumkin. Kilichbozlarda kul muskullarining kiskarish tezligi oyok muskullariga nisbatan ancha yukori buladi.
Kilichbozlarning xamma turlari markaziy nerv sistemasiga yukori talab kuyadi. Tekshirishlar shuni kursatadiki, kilichbozlar xarakat va kurish tezligi buyicha uziga xos xususiyatlaribilan farklanadi. M.Bujbe dalillariga kura yaxshi jismoniy chinikkan kilichbozlarda xarakat reaksiyasining tezligi 0.104-.110 soniyaga, depsinib zarba berish (na yza kiritish)ni bajarish muddati 0.780 soniyaga barobar. Turli shartli ta’sirotlarga buladigan javob reaksiyalari xam bir xil emasligi belgilangan. Kupchilik kilichbozlarda tovushli ta’sirlarga nisbatan yoruglik va teriga tegish ta’sirlariga xarakat reaksiyasining tezligi ancha yukori kilichbozlarning xarakat reaksiyasi tezligi ularning malakasi va chinikkanligiga boglik. YOruglik va terini ta’sirlanishiga bulgan reaksiya tezligi sportustalari va birinchi razriyadlilarda eng yukori (0.174 soniya va 3-razriyadlilarda esa 0.176 soniyaga teng. Sport ustalarining jismoniy chinikkanlik darajasiga kura yoruglik ta’sirlarga xarakat tezligi 0.112 soniyadan-0.138 soniyagacha, terini ta’sirlanishiga bulgan xarakat riaksiya tezligi 0.110 soniyadan-0.130 soniyagacha tebranadi. Riaksiya tezligi mashk kilish va musobaka ishlari ta’sirida uzgaradi. Kilichbozlik bilan yangi shugillana boshlagan sportchilarda riaksiya tezligi mashk kilishdan keyin kamayadi, yukori klassdagi sportchilarda riaksiya vaktining ortishi MNSning bajariladigan ishlarga moslashish natijasidir. Mashk kilishdan keyin tiklanish davrida riaksiya tezligi 1-2 soat davomida yukoriligicha saklanadi.
Kilichbozlikdagi olishuvlar kuchli xayajonlanish xolatida utadi. SHu sababli sport oldidan buladigan funksional uzgarishlar ancha sezilarli yuzaga chikadi. Bosh miya yarim sharlari pustlogining kuzgaluvchangligi ortadi. Bu riaksiya tezligining ortishida, kurish analizatorlarining elektr sezuvchangligi kuchayishida, yurak kiskarishining tezlashishida kuriladi. Kuchli xayajonlanish start oldidan yuzaga keladigan bunday uzgarishlar fakat musobaka natijalariga ta’sir kursatmay, balki tiklanish jarayonlarini kechikishiga, dam olish samarasining yomonlashishiga olib kelishi mumkin. shu sababli musobakalar oldidan razminkani tugri tashkil kilish, aktiv dam olish kabi chora-tadbirlar, xayajonlpnishni boshkarish imkoniyatini baradi va sportchining yukori ish kobiliyatini ta’minlaydi.
Kilichbozlarning bajaradigan ishlari vaziyatga boglik ishlardan iboratligi sababli, ularda xarakat malakasiga nerv jarayonlarining tulik tartibi (dinamik stereotip) yuzaga kelmaydi. Kilichbozlarning xarakat malakalari juda uzgaruvchan bulib, sportchi bir kancha jangovar usullarni kullaydi.
ANALIZATORLAR. Kilichbozlarda jangovor usullar kullanishi, umuman ularning bajaradigan xarakatlarni proprioretseptiv sezuvchanglikni yaxshi rivojlantiradi. Sport maxoratini ortishi aynisa vestibulyar apparatning yarim doira kanallari va kaft –bilan bugimidagi sezuvchanglikni kuchaytiradi. SHugillanishni yangi boshlagan sportchilarning kupchiligi barmoklarini xarakatlantirishda 11-15⁰ ga, kaft-bilak bugimini xarakatlantirishda 6-10⁰ ga yanglishadi. Mashk kilish natijasida malaka ortib borishi bilan proprioretseptiv sezuvchanglik ortadi va xato kamayadi. Kurish analizatorining funksiyasida xam shunga uxshash uzgarish kuzatiladi. Masalan kilichbozlik bilan yangi shugillana boshlagan sportchilarda kuzning elektr sezuvchangligi turgun bulmay u 7 va 13 voltgacha tebranadi. Sport maxorati ortishi natijasida kuzning elektr sezuvchangligi ancha pasayadi va u turgunlashadi, ya’ni 4-9 voltni tashkil etadi.
Sport maxoratining ortish jarayonida kilichbozlik kilichbozlarda uzigi xos sezuvchanglik- «masofa sezgisi», «xujum sezgisi» va xakozo sezgilar yuzaga keladi. Bu sezgilarning yuzaga kelishi bir necha analizatorlar-xarakat, kurish, vestibulyar analizatorlarning uzaro ta’sir natijasidir. Kursatilgan sezgilar sport malakasi ortishi bilan kuchaya boradi va aksincha jismoniy chinikish, malaka pasayishida yoki sportchining zurikish jarayonlarida susayadi.
ENERGIYA ALMASHINUVI. Xozirgi vaktda sportning boshka turlariga uxshash kilichbozlikda bajariladigan ish xajmi ancha yukori, ya’ni mashk kilish ishlari kuniga 2-3 martadan bajariladi. Bu sportchilarda sarflanadigan energiya mikdorini ancha ortishi, vegatativ funksiyalarning ancha kuchayishi bilan kuzatiladi. Bir marta mashk kilish ishlarini bajarishda 1200 kkal.gacha energiya sarflanadi. Kilichbozlikda bajariladigan xarakatlar uzgaruvchan tezlikda bulgani sababli vegatativ funksiyalarning uzgarishi xam ishning shiddatiga karab turlicha buladi; gazlar almashinuvi, energiya sarfi 7-8 marta ortadi.
NAFAS SISTEMASINING FUNKSIYASI. Xar bir sport turida xarakat malakalarining shakllanishi va uni takomillashishi malakaning somatik va vegatativ komponentlarini shu ishni bajarishga moslashishini yuzaga keltiradi. Kilichbozlikda xam vegatativ funksiyalar , shu jumladan nafas funksiyasi ishning samarasi bajarilishining ta’minlaydigan shaklga utadi. Masalan, nafas tezligi, upka ventilsiyasi nafas xarakatlari bajaradigan xarakatga moslashadi. Nafas olish soni urtacha xisobda dakikasiga 30-40 martagacha, upka ventilyasiyasi 50-60 litrgacha etadi. Nafas xarakatlari bir tekis bulmay kupincha nafasni ushlanishi yoki tez kuchli nafas chikarish yuzaga keladi. Nafas sistemasi funksiyaning bunday uzgarishi kilichbozlik uchun xos buladi va ishning shiddati bilan boglangandir.
YURAK – TOMIR SISTEMASI. Kilichbozlik mashgulotlarida yurak-tomir faoliyatining uzgarishlari urtacha va submaksimal kuvvatli ishga teng buladi. YUrakning kiskarish soni dakikasiga 120-150 martagacha, maksimal kon bosimi 140-150 mm.s.u.gacha kutariladi. Adabiyotlardagi dalillarga kura ayrim kilichbozlarda yurakning 1 dakikadagi kiskarish soni 150-160 bulib bunday xolatda sportchilar 2-3 dakika ishlaydilar va 1-2 dakikalik dam olishdan keyin yurakning kiskarish soni dakikasiga 90-120 ga tushadi. YUrakning kiskarish sonini ortish va tiklanish darajasining tezligi jismoniy chinikkanlikning kursatkichlaridan biri buladi. Pul’sning xaddan tashkari kup ortishi (160-190 gacha) va etarli tiklanmasligi (130-150 gacha pasayishi) kilichbozlarning funksional imkoniyati unchalik yukori emasligini kursatadi (K.T.Bulochko, 1968).
Jangovar usullarni kullash jarayonida funksiyalarning uzgarishi juda tebranuvchan buladi. Bu ayniksa ishga kirishish va charchashning rivojlanish vaktlarida kuzatiladi. Masalan, YU.V.Varganov (1970) puls, riaksiyaning yashirin davri, beriladigan zarbalarning (nayza kiritish) anikligini kuchli uzgarishini belgilagan. Bunday xodisa, yani shiddatli muskul faoliyatida xarakat va vegatativ funksiyalarning ayrim kursatkichlarini tebranuvchanligi rivojlanayotgan charchashning erta belgi buladi. Bundan tashkari charchash rivojlanishda xamda kilich va nayza kiritish anikligining buzilishi kuriladi.
TANA XARORATINING UZGARISHI. Kilichbozlikdagi oishuvlar maxsus kiyim kiyilgan xolatda olib boriladi, ya’ni tanaga jaroxat etkazilmaydigan buladi. Bunday kiyim bilan olishuv tanadan issiklik chikarilishiga xalakit beriladi. Kuchli ter ajralishiga karamay tana xarorati anchagina ortadi. Birok tana xaroratining uzgarishi xamma kilichboz – sportchilarda bir tekis bulmay olishuv shiddatiga, kilichbozning maxoratiga, malakasiga va boshka omillarga boglik buladi.

Foydalinilgan asosiy adabiyotlar:

1.Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993

2.Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.

Kushimchalari:

1.Fiziologiya cheloveka. Pod.obщ.red.prof. N.V. Zimkina, M. FiS 1975.
2.Sportivnaya fiziologiya. Pod red.prof. YA.M. Kotsa.M.,FiS, 1986.
3.Fiziologiya sporta. Farfel V.S. M.,FiS, 1960.
4.Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.