Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ko‘rsatkichlar	YOshi
Sport masterlari
13	14	15	16	17	sprint		Katta yo‘lda o‘rta masofani velosipedda o‘tuvchilar
Tikka turganda buy uzunligi,sm	156	156,1	168,6	170,8	171,6	175,1		180,0
Vazni,kg	45,6	46,4	47,9	59,8	63,3	76,9		79,2
Kukrak kafasini aylanasi,sm	73,1	76,4	83,5	85,5	88,6	95,1		97,0
O‘pkaning tiriklik sig‘imi,sm	2169	2737	3984	4160	4661	5209		5986
O‘ng qul barmoqlarning qisish kuchi,kg	35,5	36.9	50,3	51,8	69,4	69,4		57,0
Gavdaning tiklanish kuchi,kg	76,1	86,8	105,8	100,2	123,8	158,1		141,9
Boldir uzunligi,sm.	-	-	-	-	-	40,0		44,5

Kon tarkibida buladigan uzgarishlar

Velosipedda xar xil masofalarni ыtishni mashk kilish va velosiped musobakalarida ishtirok etish ta’sirida konning xujayralarini soni va =onning fizik va ximik tarkibini ыzgarishi yuzaga keladi.Xar =anday muskul ishiga ыxshash velosiped pedallarini xarakatlantirish aylanayotgan =onda =on tanachalarining sonini , gemoglobin mi=dorining ortishiga olib keladi (5-rasm), miogen leykotsitoz, trombotsitoz kuzatiladi.+onda moddalar almashinuviningoxirgi maxsulotlarining konsentratsiyasi ortadi, energetik resurslar kamayadi. Bu ыzgarishlarning =anday darajada bыlishi ыtiladigan masofa xajmi va velosipedchining xarakat tezligiga bogli= bыladi.

YUqori malakali sportchilarda 1 mm³ qondagi ertrotsitlar 6,5 mln.gacha, gemoglobin 17-18% gacha etadi. Buning natijasida qonning kislorod sigimi 25 xajmi % gacha kыpayadi. Sport bilan shugillanmaydigan kishilarda qonning kislorod sigimi 17-18% xajmini tashkil etadi.
qonning kislota-ishqor muozanatining buzilish darajasi butun kuch bilan bajariladigan (oxirgi imkoniyatgacha ) ishlarda yuqori malakali velosipedchilarda qondagi SO₂ bosimining (rSO₂) 35 mm.s.u.gacha tushishi bilan xarakterlanadi. Normada rSO₂ 43,3 mm.s.u.ga teng bыladi, biro= qonning rP kam o‘zgaradi. Pastroq malakali velosipedchilarda rSO₂ning ыzgarishi kam bыladi, qonning rh i ancha ko‘p bo‘ladi. Bu dalillar yuqori malakali sportchilarda qonga moddalar almashinuvining chala oksidlangan maxsulotlari tushishiga javoban qonning kislota-ishqor muvozanatini saqlab turuvchi turgun kompensator mexanizm bo‘lishini tasdiqlaydi. qondagi sut kislotasining konsentratsiyasi 5dan 25 km gacha masofalarni utishdan keyin 150-200mg gacha ko‘payishi mumkin. O‘rtacha tezlik bilan o‘tiladigan 50 km dan ortiq masofalarni o‘tishda qondagi qand miqdori 60-70 mg 5 , xatto 40-50 mg% gacha tushishi mumkin (normada 80-120 m% bo‘ladi). qonda qandning bunday kamayishi organizimdagi qand zapaslarini kamayishi va natijasida depodan qand safarbar qilinishining buzilishini ko‘rsatadi.
YUrak–tomir faoliyatidagi uzgarishlaryu velosiped sporti bilan sistemali shugillanish, buning oqibatida yuqori jismoniy chiniqish yurak-tomir faoliyatida o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Bu o‘zgarishlarni velosipedchi qanday masofani o‘tishi bilan shugillanishiga qarab, o‘ziga xos bo‘ladi. YAxshi jismoniy chiniqqan , ayniqsa xaddan tashqari uzoq masofalarni ыtish bilan shugillanuvchi sportchilarda sinusli bradikarsiya kuzatiladi. YUrak qisqarishlarining soni ko‘pincha minutiga 35-50 marta bo‘ladi (M.A.Ortiqov, 1968, V.V.Vasileva va boshqalar, 1974). Poygachi-sprinterchilarning tinch xolatida puls soni stayerlarga va o‘rta masofa poygachilariga nisbatan bir muncha tez bo‘ladi.
Sezilarli bradikardiya bo‘lganda yurakning xar bir qisqarishida arteriyaga chikarilayotgan qon miqdori tinch xolatda 80-100ml gacha boradi (N.G.Dmitrieva, 1975). Velosipedchilarning jismoniy chiniqqanligi rivojlanishi bilan tinch xolatda qonning minutlik xajmini kamayishi kuzatiladi.
Mellerovich fikri bыyicha (1956) sportchilarning tinch xolatidagi qonning minutlik xajmini kamayishi , ayniqsa chidamlilikka mashq qilayotgan sportchilarda «sport yuraki» ning yuqori funksional rezerfini ta’minlaydigan muxim faktorlardan biridir.
SHiddatli muskul faoliyatida velosipedchilarning yuragini sistolik xajmi 170-204 ml gacha etadi. SHu bilan birga yurakning sistolik va minutlik xajmining eng ko‘p ortishi yurakning minutiga 130 dan 180 martagacha qisqarishida bo‘ladi. YUrakning 1 minutda 180 dan ortiq qisqarishi uning sistolik va minutlik xajmini kamayishiga olib keladi.
Mashilish va musobaqalarda qatnashish vaqtida yurakning qishqarish soni ortadi. Uning qanday darajada ortishi velosipedchining xarakatlanish tezligi va yo‘l rel’efiga bogliq. Tekis yo‘lda soatiga 30-32 km tezlik bilan xarakatlanishda (bu maksimal tezlikni 60-70% ni tashkil qiladi) puls minutiga 140-156 marta , soatiga 40-42 km tezlikda 165-175 marta, soatiga 50 km yurishda esa pul’s minutiga 200-220 martaga boradi 9G.v.Mellenberg, A.V.Sedov, 1973). O‘rta toglik sharoitlardagi velosiped poygalarida sumbaksimal quvvatdagi ish bajarish yurak qisqarish soning kamayishi bilan kuzatiladi. Masalan dengiz satxidan 2800 m balandlikda oxirgi imkoniyat bilan ish bajarish pulsning minutiga 175 marta urishi bilan xarakterlanadi va dengiz satxidagiga nisbatan 20-30% kamdir. Poygachilarda yurak isqarishlarining ishga kirishib ketish davrini ыrganishganda yurakning «ishchi» ritmi yurishdan keyin 40-50 sek ыtishi bilan belgilanishini kыrsatadi, biroq bu davr ko‘p jixatdan razminkaga va ishning tezligiga bogliq bo‘ladi.
Ko‘pchilik velosipedchilarda yurakning ishchi gipertrofiyasi kuzatiladi. YUrak muskullarining gipertrofiyasi asosan muskul tolalarining yo‘gonlashishi xisobiga bыladi. YUrakning ishchi gipertrofiyasi birinchi navbatda qullar va tana muskullarining uzoq vaqt statik kuchlanishi shuningdek oyoq muskullarining kuchli dinamik ish bajarishi va pedallarni aylantirishda ularning to‘liq bo‘shashmasligi bilan shartlangan, chunki bunday sharoit qon oqimiga ko‘shimcha qarshilikni yuzaga keltirish bilan yurakning ancha kuchli ishlashga majbur qiladi.
Rentgenokimografik tekshirishlar velosipedchilarda yurak satxining kengayishini kыrsatadi. Taxminan 40% atrofidagi velosipedchilarda yurak satщi normadagiga nisbatan 11-54% ortiq bo‘ladi. Biroq ba’zi bir щolatlarda sport bilan uzoq muddat shugillanishlar yurakning xajmiga ta’sir etmasligi aniqlangan. Velosipedchilarning eloktrokardiogrammasida odatda o‘rtacha darajadagi sinusli aritmiya kuzatiladi. Ba’zi bir avtorlar (S.P.Letunov, 1957) yuqori malakali sportchilarning 47-54% ida sinusli aritmiya bыlishini aniqlaganlar. Kam chiniqqan sportchilarda sinusli aritmiya ancha kam uchraydi.
Jismoniy chiniqqanlik ortgan sayin arteriya qon tomirlarining qattiqligi kamayadi buni puls to‘lqinining tarqalish tezligi bo‘yicha belgilash mumkin. Tomir devorining qattikligini kamayishi tomir devoridagi silliq muskullar tonusini pasayishini tasdiqlaydi. Bu oyoq muskullaridagi qon aylanishni yaxshilaydi deb xisoblanadi.
CHiniqqan velosipedchilarning tinch holatida oyoq tomirlaridagi arteriya qon bosimini o‘lchash uning norma atrofida bo‘lishini ko‘rsatgan. Sprinter-poygachilar stayer-poygachilarga nisbatan ancha yuqori sistolik bosimga ega. Velosipedchilarning ish qobiliyatini tiklanish davrida arteriya qon bosimining regional o‘zgarishlari yuzaga keladi, bu o‘zgarishlar sport faoliyatidagi gemodinimik reaksiyalarning o‘ziga xos bo‘lishi bilan shartlangan. Masalan, nagruska kuchayishi bilan elka arteriyasida qon bosimi yuqori, boldir va son arteriyalarida past bo‘ladi. Tiklanishning turli etaplarida ishchi giperemiyaning regional siljishlari o‘zgarishi mumkin.
Arteriya qon bosimining o‘zgarishi faqat harakat tezligiga bogliq bo‘lmay, masofa uzoqligiga ham bogliq. V.M.Korol’ (1960) tekshirishlariga ko‘ra 50 km lik velosiped poygasidan keyin arteriya qon bosimi o‘rtacha hisobida 114 km ga nisbatan 200-220 mm.s.u. ortadi. Minimal qon bosimi ish tugaganidan keyin odatda pasayadi.Puls bosimi bevosita ish tugaganidan keyin 160-180 mm.s.u. teng bo‘ladi. qon bosimining hamma komponentlari velosiped poygasidan (50km) keyin yaxshi chiniqqan kishilarda 4 soat davomida tiklanadi.
YUqori malakali velosipedchilarda 1 mm³ qonda eritrotsitlar soni 6,5 mln.gacha ortishi, gemoglobin esa 17-18% gacha kыpayishi bыladi. Buning natijasida qonning kislorod sigimi 25% gacha (sport bilan shugullanmaydiganlarda kislorod sigimi 17-18%) kыpayadi, qonning kislota-ishqor tezligini buzulish darajasi sportchining chiniqqanlik darajasi va ish tezligiga boglik. Masalan, eng ogir ishdan keyin SO₂ ning bosimi (_rSO₂) yuqori malakali velosipedchilarda 35 mm.s.u. gacha (tinch xolatda 43,3 mm.s.u.) pasaygan,rN esa kam o‘zgargan. Past malakalilarda SO₂ juda kam pasaygan, lekin qonning rN esa ancha ortiq bo‘lgan. Bu dalillar yuqori malakali sportchilarda moddalar almashinuvining chala oksidlangan maxsulotlaoini qonga tushishiga javoban kislota-ishqor muvozanatini saqlovchi turgun kompensator mexanizm bo‘lishini tasdiqlaydi . qonda sut kislotasining konsentratsiyasi (5 dan 25 km gacha bыlgan masofadan keyin 0 1500-200 mg % gacha ortishi mumkin. Ыrtacha tezlikdagi ishlarni uzoq davom etishi bilan organizmda qondagi qand miqdori ancha pasayishi mumkin. Distansiyaning oxirida qondagi qand konsentratsiyasi 60-70, hatto 40-5- mg % gacha kamayishi mumkin. Bu uglevodlarni depodan safarbar qilinishining buzilishi va organizm zapasining kamayishini ko‘rsatadi.
Velosiped poygachilari vaqtida sportchilarning suv yo‘qotishi ( ter va chiqarilayotgan nafas xavosi bilan ) xarakterli bo‘lib, u gavda vaznini (2-2,5 kg va undan ortiq) ancha kamayishiga olib keladi.Bu yo‘qotilgan og‘irlik asosan tыqima oraliq suyuqligi xisobiga bo‘ladi., qon xajmi esa bunda o‘zgarmaydi. Poyga vaqtida ancha ter ajralishi organizm tomonidan xloridlarni yuqotishga olib keladi va qonda ular miqdori bir muncha kamayadi. Uzoq masofalarni titroqli qisqarishlari qonda xloridlarning miqdori kamayishi bilan bogliq bo‘ladi. Masofa oxirida velosipedchilar siydigida oqsil paydo bo‘ladi. Ko‘p kunli velosiped poygalarida sportchilarda diurez kamayadi. Katta masofalarning etaplaridan keyin brikmalar ajratilishining ortishi kuzatiladi. Keton brikmalarining darajasini ancha ortishi aerob imkoniyatlarining pasayishi yoki sportchilarning etarli chiniqmaganligidan darak beradi, bu ayni nagruzkaga organizmning yomon fiziologik reaksiyasi tarzida qoaladi.
CHarchash va tiklanish. Velosipedda katta va urtacha quvvatdagi ishlarni bajarish, charchashni rivojlanishiga olib keladi. Uzoq masofalarni o‘tishda charchashni rivojlantiradigan asosiy faktorlardan biri muskul ishining monotonli, bir xil shaklda bыlishidir. (N.V.Zimkin, 1972). Bunday ishdan nerv hujayralarining quzg‘zgaluvchanligi va labilligi pasayadi, nerv protsesslarining harakatchangligi kamayadi.
Organizmning energiya resurslarini ancha sarflanishi charchashning rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Uzoq muddatli tezlanishlarda organizmda adenil, adenozindifosfat, pirouzum va sut kislotalari tuplanadi, bular markaziy nerv sistemasining faoliyat sharoyitlarini yomonlashtiradi va charchashning yuzaga kelishini tezlab beradi.
100 km dan ortiq masofalardagi velosiped poygalari vaqtida organizmning termoregulyasiyasini buzilishi-sovqotish (yomgirli va past temperaturali sharoyitlarda) va juda issiqlash (tashqi muxit temperaturasi yuqori bo‘lganda) oqibatlarida щam ish qobiliyatlari pasayishi mumkin.
Velosiped sporti bыyicha trenerovka mashgulotlari aerob sharoitidagi ish unumini ancha o‘zgartiradi. Jumladan bu maksimal kislorod ыzlashtirishini pasayishida namoyon bыladi. SHu bilan bir vaqtda mumkin bыlgan ish quvvati, son, boldir, tana muskullarining kuchi, ularning statik chidamliligi pasayadi, ixtiyoriy qisqarish va bыshashish vaqti uzayadi. Kыrsatilgan ыzgarishlar ish hajmi va trenirovka mashgulotlarining soni ortgan sari chuqqurlashadi.
Foydalinilgan asosiy adabiyotlar:

1.Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993

2.Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.

Kushimchalari:

1.Fiziologiya cheloveka. Pod.obщ.red.prof. N.V. Zimkina, M. FiS 1975.
2.Sportivnaya fiziologiya. Pod red.prof. YA.M. Kotsa.M.,FiS, 1986.
3.Fiziologiya sporta. Farfel V.S. M.,FiS, 1960.
4.Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.