Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Atletning vazni(kg)

55-58	66-71	72-76	77-83	90-92,5	110
SHtangani oxista ko‘tarish(tolchok)	9,2	12,4	13,4	13,2	16,7		25,2
Dast ko‘tarish (rыvok)	9,z	11,8	12,6	14,8	15,1		19,8
Ko‘krak balandligidan yukoriga kutarish	11,2	14,8	15,8	17,8	20,0		24,0
Qullarni katta oraliq bilan shtangani ushlab kqtarish	7,7	10,4	11,3	11,1	14,0		21,0
SHtangani elkaga qo‘yib o‘tirib turish	7,8	10,5	11,4	11,2	14,1		27,1
YOtgan xolda shtangani ohista ko‘tarish	7,9	10,6	11,5	11,3	14,3		21,4

SHtanga bilan shugillanishning turli usullarida nafas olish funksiyasi ыziga xos ыzgaradi. Masalan shtangani tanglikdan dast kыtarish (rivoq) nafasni ushlash bilan bajariladi. Uni ko‘krak balandligiga olib so‘ngra ko‘tarishda (tolchok) birinchi nafasni ushlanishi shtangani kыkrak balandligiga kыtarishda bыladi, keyin esa nafas chiqarilib nafas olinadi va uni ushlab turgan xolda shtanga yuqoriga kыtariladi. SHtangani kыkrak balandligiga kыtarishda nafas chuqurligi ortiqcha bo‘lmay u UTSning 25% dan 55% ini tashkil etadi, chunki bu ishni sportchi nafasni ushlab turgan щolda kuchanish bilan bajaradi. Keltirilgan dalildan malumki turli shaxslarda nafas chuqurligi turlicha bыladi va u 1500 ml.dan 2300 ml. gacha tebranadi.

SHtangani ko‘tarish davridagi nafasni ushlanishida qandaydir darajada gipoksemiya yuzaga keladi. Katta xajmdagi ogirliklarni kыtarishda qonning kislorod bilan tыyinishi 96% dan 72% gacha tushadi. YUqori malakali sportchilarda bu ыzgarish ancha past darajada bыladi. Nafas ushlanishida yuzaga kelgan gipoksemiya bilan bir vaqtda gipokapniya (qonda SO₂miqdorining ortishi) щam rivojlanadi, lekin ish tugatilishi bilan sodir bыladigan nafasning tezlanishi natijasida SO₂ miqdori tez kamayadi. Ba’zi щolatda sportchi oxirgi imkoniyati bimlan shtanga kыtarganida gaz almashinuvining buzilishi, qon щarakatining ыzgarishi shtangachining щushidan ketishiga olib kelishi mumkin. Bunday xodisaning asosiy sababi sportchiningt kuchanish vaqtida yurakdan arteriyaga chiqayotgan qon miqdorining kamayishi oqibati bosh miya va nerv xujayralarining kislorod bilan etarli taminlanmasligi bыladi. Sportchilarning shtangani kыtarish oldidan bir necha marta tez-tez nafas olishlari miyaning =on bilan ta’minlanishini buzilishida qo‘shimcha omil bыladi.
A.N.Vorobev ko‘rsatishicha nafasni ixtiyoriy kuchaytirish gipokapniyani oshiradi va bosh miya tomirlari torayishini kuchaytiradi.
Nafasni ushlash va kuchanish muskullar kuchini oshiradi. Masalan, nafas olish davrida ogirlikni kыtarishdagi muskul kuchini 100% deb olsak, nafas chiqarish vaqtidagi yuk kыtarishda muskul kuchi 117%ni, nafasni ushlash davrida u 135%ni tashkil etadi. (I.M.Seropegin) nafasni ushlash muskul kuchini ortishiga ta’sir etib qolmasdan balki harakatning strukturasiga ham ta’sir etadi, chunki kuchanishda kukrak hafasining baquvvat muskul belbog‘i bilan ma’lum holatda ushlab turadi, bu xarakat apparatiga tayanch uchun yaxshi sharoit yaratadi (A.V.Gandelsman, 1973). YUqori malakali ogir atletikachilarda kuchanishning zararli tasiri shtanga bilan yangi shugillana boshlaganlardagiga nisbatan kam ifodalanadi. YUqorida ko‘rsatilgan nafas xususiyatlari ogir atletikachilarda nafasning bajariladigan ishga ыziga щos moslashish mexanizmiga egaligini kыrsatidi.
Qon aylanish xususiyatlari. Ogir atletika bilan shugillanish yurak щajmiga unchalik ta’sir kыrsatmaydi. Tekshirishlar faqat 12% ogir atletikachilarda yurak щajmi ortishini tasdiqlaydi, sportning siklik turi vakillarda esa 79% sportchilarda yurak xajmining ortishi kuzatiladi.
Ogirliklarni kыtarishda yurak – tomir sistemasida malum ыzgarishlar yuzaga keladi. Bu ыzgarishlar asosan nafasning ushlanishi va kuchanish bilan bogliq bыladi. Kuchanishda ko‘krak qafasida bosim keskin pasayadi (200 mm.s.u.gacha) va kovak venalar щamda ыpka arteriyalarida tыplanadi, yurakka qon kelishi kamayadi, natijada yurakning sistolik xajmi kamayadi, o‘pkada qon oqimi susayadi. Qon aylanish sistemasidagi bu o‘zgarishlar yuqorida eslatib o‘tilgan miya xujayralarining qon bilan ta’minlanishi buzilishining sabablaridan biri bыladi.
Ogir atletikachilarning qon aylanish sistemasi bo‘yicha olib borilgan keyingi tekshirishlar shtangani kыtarish vaqtida yurakning xajmi diyarli ikki marta kuchayishini ko‘rsatgan, buning sababi yurakka qon kelishining kamayishi va uning bo‘shliqlaridagi qoldiq qonning xaydalishi deb qaraladi. Mashq tugaganidan keyin yurak qon bilan kuchli tыladi, bu yurak muskullarining rivojlanishiga, gipertrofiyalanishiga olib keladi.
Ogir atletikachilarda yurakdagi elektr xodisalarini tekshirish shtangani ko‘tarish vaqtida Q-T oraligi kamayishini ko‘rsatadi, bu jarayon nafasning ushlanishi va kuchlanish tasirida yurak muskullaridagi moddaoar almashuvining ыzgarishi bilan bogliq bыladi. Sportchi oxirgi imkoniyati bilan shtanga kыtarishda Q-T bыgimi chiziqdan pastga suriladi T esa manfiy elektr xususiyatiga (ыrta chiziqdan pastga qaragan) ega bыladi. Bu xodisa yurak toj tomirlarida qon aylanishining buzilishi bilan yurak muskullarining qisqa muddat qon bilan etarli taminlanmasligi oqibatida yuzaga keladi. Mashq tugashi bilan bunday ыzgarishlar tezlikda yo‘qoladi.
Ogir atletikachilarda yurakning qisqarish soni daqiqasiga 44 dan 72 martagacha bыladi. Mashq qilish oldidan yurak qisqarishining shartli refleks yo‘li bilan tinch xolatdagiga nisbatan 20-30% ga tezlashishi yuzaga keladi. Razminka mashqlaridan keyin yurakning qisqarish soni daqiqasiga 120 martaga, asosiy ish bajarishda, ya’ni mashq qilishda 150-170 martagacha etadi. Musobaqa vaqtlarida yurakning 1 daqiqadagi qisqarishi 228 martagacha etishi mumkin . YUrak ishining bunday tezlashishi bir tomondan eng katta щajmdagi yukni kыtarish bilan bogliq bыlsa, ikkinchi tomondan kuchli xayajonlanish va qon tarkibida buyrak usti bezlarining gormonlari kыpayishi oqibatida yuz beradi. F.Genov (1974) «shtanga» kыtarish щa=ida faqat fikr qilishning ыzida, yurak urishi daqiqasiga 133-139 gacha etishini ko‘rsatgan. Demak ogir atletikachilarda qon aylanishining boshqarilishida bosh miya yarim sharlari pыstlogi muщim rol ыynaydi..
Qonning daqiqalik hajmi ogir atletikachilarning tinch xolatida o‘rtacha miqdorda 6,5 l bo‘ladi. Malakali sportchilarda shtangani ko‘tarish vaqtida 13 l ga etadi, yani 2 marta ortadi. qonning daqiqalik щajmi ortishi asosan yurakning qisqarish soni ortishi hisobiga bo‘ladi, sistolik hajmi deyarli ыzgarmaydi. Biroq 20-30 sek. O‘tgandan keyin qonning daqiqalik щajmi ishgacha bo‘lgan darajaga nisbatan 3 marta ortadi, yani 20 l.ga etadi, bu yurak faoliyati boshqarilishining maxalliy mexanizmlari tasirida yuzaga keladi deb qaraladi (Starling qonuni ). Sport bilan shugillanmaydigan shaxslar shtanga ko‘targanda qonning daqiqalik hajmi hammasi bo‘lib ishgacha bo‘lgan miqdorga nisbatan 12% ga ortadi, sistolik xajm esa deyarli 50% ga kamayadi (A.N.Vorobev).
Arteriya qon bosimi meyordagi darajada bo‘ladi. Sportning siklik turi bilan shug‘illanadigan sportchilarga nisbatan shtangachilarda minimal qon bosimining ortishi, maksimal qon bosimining kamayishi yuzaga keladi. SHtangani tezda tashlash bilan yurak qorinchalari, qon bilan kuchli tыlishi oqibatida maksimal qon bosimi 180 mm.s.u.gacha kыtariladi, minimal bosim pasayib ketadi. SHuni aloxida aytish kerakki, shtangani kыtarish vaqtida ishlayotgan muskullarda qon oqimi tomirlarning qisilishi tasirida keskin kamayadi, muskullar kislorodsiz sharoitda ishlaydi. Mashq tugashi bilan qon oqimi qayta taqsimlandi va gavdaning ishlagan qismlarida qonning hajm tezligi uch martadan kыp ortadi, ishlamaydigan qismlarda ikki marta kamayadi. Masalan, yotgan xolatda shtangani ko‘tarib turishdan keyin bilaklarda qon oqimi tinch holatdagiga nisbatan 350% ga ortadi, bu vaqtda boldirlarda esa qon oqimi 30-35% ga okamayadi. Ishlayotgan muskullarda qon oqimining bunday kuchayishi ish qobiliyatining tiklanishi uchun xal qiluvchi ahamiyatga ega.
Statik kuchlanishlar yoki Lingard finomeni haqida tushuncha. SHtanga bilan shugillanish yuqorida ko‘rsatilgandek, muskullarning kuchli taranglanishi va kuchanish bilan kuzatilishi ogirliklarni bevosita ko‘tarish vaqtida to‘qimalarning qon bilan ta’minlanishini susayishiga, gazlar almashinuvining pasayishiga olib keladi. Mashq tugashi bilan muskullarning bыshashishshi oqibatida qon tomirlari kengayadi, qon oqimi kuchayadi, to‘qimalarda gazlar almashinuvi rivojlanadi. Bu xodisa birinchi marta Lingard tomonidan yozilgan bo‘lib, uning mohiyati quydagicha. Statik kuchlanishlar vaqtida muskullarda xosil bыladigan karbonat angidridi, sut kislotasi qonga ыta olmasligi natijasida nafas va yurak-tomir sistemasi faoliyatini kuchaytira olmaydi. Natijada o‘pka ventilyasiyasi va qonning daqiqalik hajmi ortmaydi. Statik kuchlanishdan keyin qon aylanishi kuchayadi va muskullardan moddalar almashinuvining oxirgi maщsulotlari umumiy qon aylanishi doirasiga ыtib, nafas apparati va yurak-tomir sistemasi ishini kuchaytiradi.
Ogir atletika bilan shugillanishdan mashqdan keyin nafas va yurak-tomir sistemalari faoliyatining kuchayishi statik kuchlanishlar fenomenining mexanizmi bыyicha tushuntirilishi mumkin.
Og‘ir atletikachilarning ish qobiliyatiga tashqi muxit omillarining ta’siri. Markaziy Osiyo geografik jixatdan keskin o‘zgaruvchan iqlimga egaligi bilan farqlanadi. Ayniqsa yoz faslida tashqi muxit щaroratining 40-45⁰ va undan ortiq bыlishi sport mashiqlarini olib borishda qator xususiyatlarni talab etadi. YUqori щaroratli sharoitlarda mauskul ishini bajarish organizmning qandaydir miqdorda suvsizlanishini va mineral tuzlar yo‘qotishini yuzaga keltirish bilan organizmning ish qobiliyatining ancha susayishiga sabab bыladi. YOz faslida ter ajralishi qish faslidagiga nisbatan deyarli 30-50 marta ortadi. (Z.G.Tursunov, K.N.Kyuvelli, 1975). SHu bilan birga bu mualliflar ogir atletikachilar sportning boshqa turlari vakillariga nisbatan ter bilan kam tuz yo‘qotishini ko‘rsatadilar.
O‘zbekiston atletikachilarida olib borilgan yoz faslida sport natijalarining 2,3-4,2% ga, kuchning 10% ga, tezkorlikning-7% ga, kuch chidamliligining-20% ga kamayishi aniqlangan. Sportchilar vazni 3,2 kg ga kamaygan. Keltirilgant malumotlar Markaziy Osiyoning , jumladan O‘zbekistonning yuqori щaroratli sharoitida ogir atletika bilan shugillanishning malum tartibini ishlab chiqishni va amaliyotga tadbiq etilishini taqozo etiladi.
Foydalinilgan asosiy adabiyotlar:

1.Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993

2.Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.

Kushimchalari:

1.Fiziologiya cheloveka. Pod.obщ.red.prof. N.V. Zimkina, M. FiS 1975.
2.Sportivnaya fiziologiya. Pod red.prof. YA.M. Kotsa.M.,FiS, 1986.
3.Fiziologiya sporta. Farfel V.S. M.,FiS, 1960.
4.Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.