Sport boshqaruvi kafedrasi

Taktik tayyorgarlik maqsadi va vazifalari
Kurash taktikasi - bu musobakalarda eng yaxshi natijaga erishish uchun yuzaga kelgan muayyan sharoitlarda texnik, jismoniy va irodaviy imkoniyatlardan maksadga muvofik xolda foydalanishdir. Taktik tayyorgarlik sportchilarda taktika soxasidagi zarur bilimlarni egallash, sport Kurashini to'gri olib borishda ma'lum malaka xamda bilimlarni shakllantirish, shuningdek taktik maxoratni takomillashtirishga karatilgan.
Taktik tayyorgarlikning asosiy maksadi sportchida musobakada galabaga erishish yoki yukorirok natijani ko'rsatish maksadida sport bellashuvini to'gri tashkil kilish xamda olib borish kobiliyatini tarbiyalashdan iborat. Sport taktikasini egallash jarayonida bir kator xususiy vazifalar xal kilinadi. Sportchi:
- musobaka vaziyatini shunday kabul kilishi va taxlil kilishi lozimki, ushbu vaziyatdan kelib chikadigan taktik vazifalarni tushuna bilishi xamda kiska vakt ichida uni xayolan va xarakat bilan xal etishi zarur;
- musobakada o'z kuchidan shunday foydalanishi kerakki, rakib ustidan galaba kozonish maksadida, uni oxirigacha safarbar kila olishi lozim;
- to'satdan o'zgarib kolgan vaziyatlarda bellashuv rejasini mustakil o'zgartira olishi kerak.
Taktik tayyorgarlikning asosiy vazifalari:
- taktik bilimlarga ega bo'lish;
- taktik ko'nikmalarni egallash;
- taktik malakalarga ega bo'lish.
Taktika vositalariga kat'iy belgilangan xarakat tuzilmasi va ularni namoyon kilish uchun zarur jismoniy sifatlar darajasi bilan ifodalanadigan sportchilar xarakatlari kiradi.
Kurashda taktika uchta asosiy bo'limlardan tashkil topadi:
- xujum xarakatlarini tayyorlash taktikasi;
- bellashuvni tuzish taktikasi;
- musobakalarda katnashish taktikasi.
Kurashda musobaka faoliyatining taxlili xujumning ikkita turini aniklab berdi: oddiy, kachonki xujum darxol asosiy usuldan so'ng boshlanadi, va murakkab, kachonki Kurashchi ikkita yoki uchta turli xil xarakatlarni ko'llaydi (birinchisi keyingi xarakatlar bilan xujum kilish uchun kulay dinamik vaziyatni yaratadi). Ularning ikkalasi to'xtovsiz, bir butun xarakat sifatida bajariladi (N.M.Galkovskiy, 1971).
Murakkab xujum xarakatlarining ikkita turini ajratish kabul kilingan:
- kulay dinamik vaziyatni tayyorlashning maxsus usuli va (u bilan o'zaro bogliklikda) xal kiluvchi usulni o'z ichiga oluvchi xujum;
- bir nechta usullardan iborat kombinatsiyali xujum. Ushbu xujum mantikan bitta, sifat jixatdan yangi tuzilgan usul bo'lib, kulay dinamik vaziyat yaratuvchi boshlangich xarakatni xamda bu vaziyatdan foydalaniladigan boshka usulning yakuniy kismini o'z ichiga oladi.
N.M.Galkovskiy (1972) fikricha, Kurashda ko'pincha oddiy xujum xarakatlari emas, balki murakkablari muvaffakiyat keltiradi. U o'tkazgan tadkikotlar natijasida shu narsa aniklanganki, usul tuzilmasidan darxol boshlanadigan to'gridan-to'gri xujum kamdan-kam maksadga erishadi. Odatda, kulay dinamik vaziyatni tayyorlash uslubi xamda xujum usuli tuzilmasi yaxlit xarakatga, ya'ni xarakat ansambliga ko'shilib ketadigan xujum xarakatlari muvaffakiyat keltiradi.
Usulni amalga oshirish uchun taktik tayyorgarlik usullarini guruxlarga tasniflashni birinchi bor A.N.Lents (1967) ishlab chikkan. Tasnifga muvofik usullar (ular yordamida texnik xarakatlarni amalga oshirish uchun kulay bo'lgan sharoitlar yaratiladi) uchta guruxga bo'linadi:
- shunday usullarki, ular yordamida Kurashchi o'ziga zarur bo'lgan rakibning ximoya reaktsiyasiga erishadi (xavf solish, xarakatni cheklash, kishanlash, kurshab olish muvozanatdan chikarish);
- Kurashchi uchun foydali bo'lgan rakibning faol reaktsiyani ta'minlaydigan usullar (chorlash);
- shunday usullarki, ularni bajarish natijasida rakib Kurashchining ma'lum bir xarakatlariga yoki e'tibor kilmaydi, yoki bo'sh ximoya bilan javob beradi, yoki bo'shashadi (takroriy xujum, kayta chorlash, ko'shalok aldash va boshk.).
Texnik usullarni amalga oshirish taktik tayyorgarligining xamma usullari nafakat mustakil, balki uygunlashgan xolda katnashishi mumkin (ya'ni usulni amalga oshirish uchun bir xil bo'lgan kulay sharoitlar bitta emas, balki bir-birini to'ldirib keladigan bir kancha usullar bilan tayyorlanadi).
Kulay dinamik vaziyat murakkab xujumning birinchi kismi (birinchi usul) bilan yaratilishi mumkin. U kombinatsiya deb ataladi.
Taktik tayyorgarlik usullari guruxlarining tasnifiga muvofik kuyidagi xarakatlar ajratiladi:
- birinchi usul, u orkali xujum kiluvchi o'ziga zarur bo'lgan rakibning ximoya reaktsiyasiga erishadi. Bunday reaktsiya xujum xarakatini (usulni) amalga oshirishga yordam beradi. Masalan, xujum kiluvchi yelkasidan oshirib tashlashni amalga oshiradi, rakib, ximoyalanib gavdasini to'grilaydi, bu bilan ko'lni va shunga mos bo'lgan oyokni ichkaridan ushlab olib zarba bilan agdarishni amalga oshirishga yordam beradi;
- usul rakibning faol reaktsiyasiga erishish maksadida amalga oshiriladi, ya'ni: rakib karshi usul ko'llaydi, undan so'ng xujum kiluvchi ikkinchi usulni amalga oshiradi. Masalan, xujum kiluvchi oyokni ushlab olib agdarish, rakib - uzokdagi sondan teskari ushlab olib agdarishni amalga oshiradi. Xujum kiluvchi vaziyatdan foydalanib, ko'ldan ushlab oladi va yelkadan oshirib tashlashni bajaradi.
- xujum kiluvchi birinchi usulni amalga oshirish natijasida rakibni shunday xolatga solib ko'yadiki, u yoki bu ximoya, bo'shashish bilan javob kaytaradi, yoki javob kaytarmaydi.

Bu kombinatsiyalarning o'ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ikki usul yaxlit kilib birlashtiriladi va tanafussiz bajariladi. Masalan, ko'ldan siltab, gilamga tushirish - oldidan kokish; teskari oyokni tashkaridan ilib olib, ko'l va gavdani ushlab olgan xolda zarba bilan agdarish - ko'l va gavdani ushlab olib egilib tashlash. Kurashda ayrim usullarni ko'llash, odatda, doimiy ijobiy samara bermaydi, chunki usulni bajarish uchun ketadigan vakt rakibga munosib karshilik ko'rsatish choralari bilan javob kaytarishga imkon beradi.

Murakkab xujum xarakatlari bilan muvaffakiyatli xujum kilish shunga asoslanadiki, rakib kuch berish yo'nalishini o'zgartib bajariladigan dasturlangan murakkab xujum xarakatiga 2-3 marta javob kaytarishga majbur va xar safar xujum kiluvchining xarakatlanish xususiyati xamda yo'nalishini oldindan bilish uchun unga javob kaytarish vaktidan yutkazadi, chunki unda bitta yoki ikkita reaktsiyaning latent davri yuzaga keladi. Birinchisi - yashrincha davr - murakkab xujumning boshlanish xarakatiga javoban, ikkinchisi (latent) - motor davri va murakkab xujum xususiyati xamda yangi yo'nalishini aniklashga karatilgan reaktsiyani to'xtatish, so'ngra ikkinchi motor davri (odatda kechikuvchan) sodir bo'ladi. Murakkab xujum xarakatining yakuniy (xal etuvchi) xarakati xujum kiluvchi xarakatining birinchi kismiga bo'lgan rakib reaktsiyasining motor kismi yoki murakkab xujumning ikkinchi kismi kechikkan xollarda xal etuvchi xarakatga bo'lgan rakib reaktsiyasining latent davri bilan mos keladi (N.M.Galkovskiy, 1972). Turli xildagi murakkab xarakatlar zamonaviy Kurashda mavjud ba'zi adabiyot manbalarida murakkab texnik-taktik xarakatlar deb ataladi. Sport Kurashida texnika va taktika dialektik birlikni tashkil etadi. Ayrim texnik xarakatlar (usullar) taktik usullar bo'lishi xam mumkin. Bu - xujum, karshi xujum va ximoya xarakatlaridir. O'z navbatida ba'zi taktik xarakatlar ma'lum bir texnik xarakatlar xisoblanadi (siltab ko'tarish, dast ko'tarish). N.M.Galkovskiy (1971) xujum kilish uchun kulay dinamik vaziyatlarning beshta guruxidan foydalanishni tavsiya etadi:
- kachonki, rakib gavdasi yenga olinadigan muvozanat burchagini agdarishning nisbatan tanlangan tomoniga ega bo'lsa;
- kachonki, rakib UOM tayanch maydoning chetiga xarakatlanishi natijasida mustaxkamlik burchagi agdarish yo'nalishiga karab kamaysa;
- kachonki, rakibning UOM tezlik bilan yukoriga o'tsa (ko'chsa);
- kachonki, rakib tayanchini osonlikcha bartaraf etish mumkin bo'lsa;
- kachonki, rakib “o'lik nukta” xolatida turgan bo'lsa (uning reaktsiyasining latent davri).
Shuningdek Kurashchi o'z xarakatlari bilan turli xil kulay dinamik vaziyatlarni tayyorlay olishi lozim. Rakib xolatidagi axamiyatli bo'lgan belgilarni (ular yuzaga kelgan vaziyatni tavsiflaydi) kabul kilish va baxolashga karatilgan texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish sport maxoratining shakllanish jarayonini ancha tezlashtiradi (V.D.Mironov, 1975).
A.N.Lents (1972) usulni amalga oshirish taktikasini kuyidagi ketma-ketlikda egallashni tavsiya etadi:
- usulni bajarishning taktik shart-sharoitlari bilan tanishish;
- usulni kulay vaziyatlardan bajarish;
- kulay sharoitlarni yaratish usullarini egallash, ularda rakib aldamchi xarakatga javoban oldindan belgilangan ximoyalanish bilan javob kaytarishi lozim;
- texnik xarakatning otimal variantini tanlash va muayyan dinamik vaziyatga muvofik xolda uni bajarish tuzilmasiga ayrim o'zgartirishlarni kiritish.
Asosiy usulni samarali bajarishda tayrlov xarakatlari katta axamiyatga ega, shuning uchun ular uzviy bogliklikda takomillashtirilishi lozim. Takomillashtirishda asosiy kiynchilik xarakatning bir turidan ikkinchisiga o'tish fazasida yuzaga keladi (A.A.Novikov, 1966). Maxorat darajasi kancha yukori bo'lsa, bunday boglikliklar kam ko'zga tashlanadi (A.V.Rodionov, 1971)