So'z boshi

4-§. Egalik qilish va uning tugatilishi. 
 
Egallashni himoya qilish
 
Qadimgi Rim yuristlari egalik qilishning vujudga kelish asoslarini doimo 
corpus (korpus) hamda animus (animus) bilan bog'laganlar. 
 
Ular, haqiqatdan ham egallashni konkret shaxsning ashyoga bo'lgan 
huquqlarining ya'ni jismoniy egallash erkini xuddi o'z mulkiga bo'lgan 
munosabatidek qarash asosida, xohish va istakning birga vujudga kelganligiga 
tushunishgan, hamda ikkala elementning bir tomoni bo'lmasa, u egallashni 
tashkil etmasligini e'tirof etganlar.
 
Mulkni jismoniy egallashlik qiyinchilikni tashkil etmagan, ammo mulkni 
egallash erkining ifodalanishini aniqlash murakkab bo'lgan va erkning izhor 
etilishining kelib chiqish asoclarini causa (asoslar) orqali aniqlash lozim bo'lgan, 
ayniqsa asoslarning nihoyatda ko'p bo'lganligidan kelib chiqib, ularning har 
birini konkret voqelikka qarab aniqlash lozim bo'lgan. 
 
Egallashning tugatilish asoslari, ashyoga bo'lgan corpus (uni jismoniy 
egallash)ning yoki animus (egallash to'g'risidagi xohish, istak va erk)ning 
yo'qotilishi asosida; egallash ob'yektining shaxs hukmronligidan chiqib 
ketishligi, ashyoning boshqa shaxslarga o'tib ketishligi, hamda egallash 
ob'yekti(qul)ning o'limi yoki fuqarolik oborotidan chiqarilishi natijasida ham 
vujudga kelgan.
 
Bulardan tashqari Rim huquqida vakillik instituti yordamida homiylar va 
vasiylar orqali ham egallash amalga oshirilgan.
 

---

Egalik qilish ashyoni egallagan shaxsning vafot etishi bilan tugagan 
bo'lishi lozim bo'lgan, ammo uning merosxo'ri pretorga murojaat qilib, egallash 
munosabatining yana davom etishini uzaytirishi mumkin edi. 
 
Egalik qilishning o'tishi ko'pincha odat normalari, an'analar va boshqa 
usullar orqali, hamda mulkni o'z egaligida uzoq vaqt mobaynida saqlash orqali 
ham vujudga kelgan. Ya'ni, ushbu usullar orqali egalik qilish boshqa shaxsga 
o'tib ketishi mumkin edi. 
 
Egalik huquqini himoya qilishlikning asosiy maqsadi iqtisodda hukmron 
bo'lgan sinfning quldorlar, jreslar, magistratlar, pretorlar, bonitorlar va shunga 
o'xshash moddiy boyliklarga ega bo'lgan shaxslarning manfaatini qo'riqlashdan 
iborat bo'lgan. 
 
Egalik huquqini himoya qilish interdiktlar, hokimiyat buyruqlari va pretor 
ko'rsatmalari asosida ham amalga oshirilgan.
 
Egalik huquqini himoya qilish interdiktlari uch asosda amalga oshirilgan, 
ya'ni ilgari mavjud bo'lgan egalik huquqini saqlab qolishlik, buzilgan egalik 
huquqni qaytadan tiklashlik va dastlabki holatda vujudga kelgan egalik huquqini 
himoya qilishini kuchaytirish, mustahkamlashdan iborat bo'lgan. Bular:
 
1.      Egalik huquqining amalda bo'lgan munosabatlarni qo'riqlashi, ya'ni 
egallab turgan shaxsni egallovchi deb tanib, boshqa shaxslarning tajovuz 
qilishiga yo'l qo'ymaslik;
 
2.      Kuch ishlatish yoki bildirmasdan qonunga xilof ravishda boshqa shaxs 
tomonidan egallangan ashyoni, mulkni o'z egallovchisiga qaytarishlik;
 
3.      Birinchi marta yoki dastlabki egallash bilan vujudga kelgan egalik 
huquqini interdiktlar va boshqa usullarda himoya qilish munosabatlari.
 
Interdiktlarning qo'llanilishi sudlarda ishni hal qilganga qaraganda juda 
qulay va tez asosda huquqlarni himoya qilgan, qo'riqlagan va ularning 
buzilishligini ma'muriy huquqlar bilan ta'qiqlagan. Bu yo'l Rim huquqida eng 
katta samaralarni bergan.