So'z boshi

V BO'LIM
 
Oilaviy huquqiy munosabatlar
 
1-§. Rim oilasi tushunchasi, (familia-familia) agnatlar va kognatlar 
qarindoshchiligi.
 
2-§. Nikoh tushunchasi (nurtiae-nuptiaye).
 
3-§. Er va xotinlar o'rtasidagi shaxsiy va mulkiy munosabatlar.
 
4-§. Ota hukmronligi instituti.
 
5-§. Vasiylik va homiylik (Tutela ba cura - tutela ba kura).
 

---

V bo'lim yuzasidan nazorat savollari
 
 
 
1-§. Rim oilasi tushunchasi (familia), agnatlar va kognatlar 
qarindoshchiligi
 
Qadimgi Rim jamiyatida oila davlat yacheykasidan iborat bo'lgan hamda uy 
xo'jaligining  boshqaruvchisi,  ota-ona,  aka-uka,  opa-singillar,  qullar,  vasiylik  yoki 
homiylikda bo'lgan shaxslarning jamoasi bo'lib hisoblangan. 
 
Yangi  eramizning  II  asri  mashhur  yuristi  Gay,  Rim  oilasi  shunday  tipik 
xususiyatga  egaki,  (  boshqa  hech  qanday  xalqlar  tomonidan  barpo  qilinganga 
o'xshamaydigan)  «Rim xalqining erishgan buyuk yutug'idir», deb ta'riflagan edi. 
 
Rim  davlatining  oilasi  oila  boshlig'i  (raterfamilias)ning  chegaralanmagan, 
dastlabki  davrda  esa  mutlaq  huquqlarga,  hokimiyatga  (manus)ga  ega  bo'lganligi 
asosida,  ya'ni  o'z  bolalari,  nevaralar,  chevaralari,  xotini  ustidan  va  uydagi 
(xo'jalikdagi)  bo'lgan  shaxslarning  barchasi  ustidan  amalga  oshiruvchi 
hukmronligiga  tushunilgan.  Bularning  hammasi  «o'zimniki»  (sui)  deb  ta'riflab, 
oilaning otasi o'zini «o'zimga o'zim xo'jayinman» (sui iuris) va «barcha huquqlarga 
egaman, deb e'tirof etgan. 
 
Rim  oilasining  o'ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  oila  dastlab  agnat  usulida 
vujudga  kelgan,  ya'ni  ular  qon-qarindoshlik  munosabatlari  asosida  emas,  balki 
bo'ysunish  va  hukmronlik,  boshqaruv  munosabatlarini  birinchi  o'ringa  qo'yib 
tuzilgan oilalardan iborat bo'lgan.
 
Agnatlar oilasi deb, oila boshlig'ining o'z oilasidagi bolalari, xotini, xo'jaligi, 
qullar  va  ularning  oilalari  hamda  shu  oila  xo'jaligida  yashovchi  barcha  shaxslar 
ustidan to'la hukmronligiga hamda jamoasiga tushunilgan. 
 
Oila  boshlig'ining  qizi  turmushga  chiqib  boshqa  oilaga  o'tgan  bo'lsa,  agar 
turmush  o'rtog'i  ota  hukmronligi  ostida  bo'lsa,  u  ham  shu  ota  hukmronligi 
boshqaruviga  o'tardi  va  agnatlar  oilasiga  tushardi.  O'zining  aka-ukalari  va  ota-
onalari uning uchun faqat  qavm-qarindoshlik, bayram  munosabatlarida  ko'rishish, 
hol-ahvol so'rashish bilan bog'liq bo'lgan, ya'ni ota-onalari uchun «begona» edi. 
 
Qadimgi  Rim  jamiyatida  oila  boshlig'ining  huquqlari  chegaralanmagan  edi. 
U o'zining oila a'zolarini sotish, qarzni to'lashlik uchun ularni qarz olgan shaxsga, 
qarzini to'lash uchun ishlab berish, xizmat ko'rsatish, hatto xotinini (xotini o'zining 
qizi  qanday  vakolatlarga  ega  bo'lsa,  shunday  vakolatlarga  ega  bo'lgan)  oila 
majburiyatini bajarish nuqtai nazaridan kelib chiqib, ma'lum bir muddatga boshqa 
shaxsga xizmat ko'rsatish uchun berib yuborish huquqiga ega edi. U o'z bolalarini 
o'ldirish,  voyaga  yetgan  o'g'lini  uch  martagacha,  qizini  hamda  kichik  ukalarini, 
naveralarini bir marta sotib yuborish huquqlariga ega bo'lgan. 
 

---

O'g'illari  yoki  oilada  yashovchi  boshqa  shaxslar  tomonidan  shartnomalar 
tuzilgan  bo'lsa,  bu  shartnomalardan  kelib  chiqadigan  foydalar  otaga  va  zarar 
yetkazish bilan bog'liq bo'lgan munosabatlarda esa, ota uning uchun javobgarlikni 
bo'yniga olmagan.
 
Ota  yoki  uy  boshqaruvchisi  hukmronligi  ostidagi  shaxslarning  huquqiy 
holati ota yoki oila boshlig'ining o'limi yoki oila boshlig'ining erki roziligi asosida 
ularga ozodlik berish munosabatlari asosida o'zgargan. Oila boshlig'ining o'limi ota 
hukmronligi institutining barham topishiga olib kelgan. 
 
 Rim  davlatidagi  vujudga  kelgan  oilalar  dastlab  ibtidoiy  jamoa  tuzumining 
xususiyatlarini o'zida ifodalab, jamoa xarakteriga va urug'chilik tizimi bilan bog'liq 
bo'lgan. 
 
Rim jamiyatining rivojlanishi natijasida, ishlab chiqarish munosabatlarining 
taraqqiy etishi, ota hukmronligi ostida bo'lgan shaxslarning xususiy huquqlarini tan 
olish  zaruriyatlari  kelib  chiqa  boshladi,  natijada  ota  hukmronligi  istituti  dastlabki 
hokimiyat bilan bog'liq bo'lgan mohiyatini yo'qota boshlaydi va agnatlar oilasining 
o'rniga  qon-qarindoshlik  bilan  bog'liq  bo'lgan  kognatlar  urug'lari  yoki  oilasi 
vujudga keladi.