So'z boshi

3-§. Er-xotinning shaxsiy va mulkiy huquq va majburiyatlari
 
Qadimgi  Rim  davlatidagi  vujudga  kelgan  shaxsiy  va  mulkiy  munosabatlar, 
huquq  va  majburiyatlar  cum  manu  va  sine  manu  asosida  tuzilgan  nikoh 
munosabatlaridan kelib chiqib bir biridan ancha farq qilgan.
 
Cum  manu  asosida  tuzilgan  nikoh  huquqiy  munosabatlarida  xotin  kishi  o'z 
bolalari  bilan  filias  loco  (filias  loko)ga  binoan  er  kishining  hokimiyati,  ya'ni  qo'l 
ostiga  o'tardi.  Butun  hokimiyat  erga  berilgan  edi.  Rim  davlatining  dastlabki 
davrlarida  erning  hokimiyati  cheksiz,  xuddi  mutloq  monarxiyadagidek  bo'lgan, 
lekin  xo'jalik  hayotining  rivojlanishi  va  madaniy  turmushning  takomillashishi 
natijasida  er  hukmronligi,  uning  hokimiyati  ancha  chegaralanib,  xotinini  o'ldirish 
yoki uni ijaraga berib yuborish kabi huquqlari to'la yo'qola boshladi. 
 
Sine  manu  asosida  tuzilgan  nikoh  munosabatlarida  xotin  kishi  o'zining 
haqiqiy otasi hukmronligida qolib, oldingi oilasiga mansub bo'lib, mustaqil asosda 
o'zining  huquqiy  holatini  saqlab  qolgan.  Lekin  xotin  kishi  boshqa  oilaga 
tushgandan keyin  baribir eri ustunlik, imtiyozli holatlarga ega bo'lgan huquqlarini 
o'zida saqlab qolgan.
 
Turmushga chiqqan xotin kishining mavqei erining mavqei, uning jamiyatda 
tutgan  o'rni  bilan  bog'liq  bo'lgan  (masalan:  erining  familiyasiga  o'tgan,  pretor 
bo'lsa pretor xotini, zodagon bo'lsa zodagonlar oilasi kelini) hamda erning doimiy 
yashab turgan joyi xotinning ham yashash joyi hisoblangan. 
 
Er kishi da'vo tartibida xotinini egallab olgan har qanday kishidan talab qilib 
olish  huquqiga  ega  ekanligi,  er  va  xotinning  bir-biriga  hurmat  bilan  qarashligi 
lozim  edi.  Faqatgina  er  va  xotinning  bir  biriga  bevafolik  yoki  xoinlik  qilishi, 
kimning aybi bilan bo'lganligiga qarab ajralish amalga oshirilgan. Aybdor bo'lgan 
tomon  uyidan  olib  kelgan  mulklarini  va  birgalikda  yashash  davomida  orttirgan 

---

mulklarini  aybsiz  tomonga  qoldirishi  shart  bo'lgan,  ayniqsa  xotin  kishi  o'z  eriga 
xoinlik qilgan taqdirda juda og'ir kechardi. 
 
Rim  davlatida  sum  manu  asosida  tuzilgan  nikohda  barcha  xotin  tomonidan 
olib kelingan  mulklar  erning  ixtiyoriga o'tkazilardi  va   nikohdan  olingan  mulklari 
bilan to'liq asosda qo'shilib ketardi. 
 
Xotin  tomonidan  olib  kelingan  mulk  hatto  er-xotin  ajralib  ketgandan  so'ng 
ham  xotinga  qaytarilmasdi,  aksincha  u  erining  vafot  etganligi  munosabati  bilan 
meros tartibi asosida o'zining hissasini yoki o'ziga tegishli ulushini olardi xolos.
 
Sine  manu  nikohida  esa  er-xotinlar  alohida  bo'lib,  hatto  oddiygina  asosda 
mulkni  boshqarish  ham  xotinning  roziligiga  binoan  amalga  oshirilib,  er-xotinlar 
o'rtasidagi  munosabat  topshiriq  berish  shartnomasi  orqali  turmushga  tadbiq 
etilardi. 
 
Nikoh  munosabatlari  asosida  xotin  o'z  uyidan  olib  kelgan  ashyolarini,  uy 
boshqaruvchisi va boshqa shaxslar tomonidan berilgan «hadya qilingan mulklar», 
«to'y  sovg'asi»ni  er-xotinning  oilaviy  hayotdagi  moddiy  qiyinchiliklarni 
yengillashtirish maqsadida ishlatardi.
 
Respublikanlar  ilk  davrida  sum  manu  asosida  tuzilgan  nikohlarda  «to'y 
sovg'asi»  ga  huquqiy  holat  o'rnatilmagan  bo'lib,  u  xotin  tomonidan  olib  kelingan 
mulklar qatorida, ya'ni erning mulki tarkibiga kiritilgan.
 
Sine  manu  nikohi  asosida  esa  xotinning  mulklari  va  boshqa  shaxslar 
tomonidan  xotiniga  berilgan  mulklarga  boshqacha  huquqiy  rejim  o'rnatilib,  agar 
nikohdan  ajralish  yoki  erning  vafoti  bilan  bog'liq  munosabat  kelib  chiqsa,  barcha 
olingan «to'y sovg'alari» og'zaki kelishish asosida er tomonidan qaytarib berishlik 
asosida amalga oshirilgan. 
 
Agar  asossiz  nikohdan  ajralishga  xotin  sabab  bo'lgan  bo'lsa,  pretor 
tomonidan da'vo qo'zg'atilib, mulkning ma'lum bir qismi erda qoldirilgan va bunga 
asos qilib xotin kishining aybi, ya'ni nikohdan ajralish sababi ko'rsatilgan. 
 
Rim  davlati  rivojlanish  tarixining  I-III  asrlari  mobaynida  «to'y  sovg'alari» 
alohida  huquqiy  tartibga  solingan,  ya'ni  nikoh  davomida  er  barcha  mulklarning 
egasi bo'lib hisoblangan. Mulkni tasarruf qilishni ham u to'liq  amalga oshirgan. 
 
Lekin  xotinlarning  manfaatlarini  hisobga  olgan  holda  imperator  Avgust 
tomonidan qonunlar qabul qilinib, xotin kishining roziligi bo'lmagan taqdirda unga 
taalluqli bo'lgan yerni tasarruf qilish huquqi ta'qiqlangan. 
 
Hatto  «to'y  sovg'alari»ni  qaytarib  olish  uchun  xotin-qizlar  da'vo  arizasini 
berganlar va bu ariza «to'y sovg'asini qaytarib olish to'g'risida» deb atalgan. Er to'y 
sovg'asidan  bolalarini  o'ylagan  holda  (chunki  ko'pincha  bolalar  ota  qaramog'ida 

---

qolardi)  ma'lum  bir  qismini  olardi  hamda  harajat  qilingan  summalarni  jarima 
asosidagidek ushlab qolardi. 
 
Imperatorlik  davrida  to'y  sovg'asini  olgan  er,  o'z  xotinining  hisobiga  (o'z 
oilasiga) hadya sifatida ma'lum sovg'alarni mulk yoki ashyolarni berardi. Dastlabki 
paytda  bu  sovg'alar  berish  marosimi  nikohga  qadar  amalga  oshirilgan  bo'lsa, 
(chunki  er-xotin  bir-biriga  biror-bir  mulkni  hadya  qilishi  mumkin  emas  edi) 
keyinchalik  nikoh  tuzish  ustida  hadya  etishga  ruxsat  etiladi,  lekin  baribir  bu 
mulklar  erning  mulki  hisobiga  o'tkazilardi,  ammo  erning  aybi  bilan  nikoh 
buzilganda, bu mulk xotiniga to'liq o'tkazilardi.