SO‘z boshi



Download 0,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/4
Sana11.03.2020
Hajmi0,75 Mb.
#42147
  1   2   3   4
Bog'liq
O'quv-uslubiy qo'llanma (2)


 

SO‘Z  BOSHI 



 

 

XXI  аsrdа ilmiy-texnikаviy inqilobning  yanаdа shiddаtli rаvishdа o‘sishi 

oliy o‘quv yurti bakalavrlariga yarimo’tkazgichlar fizikаsi kursidan laboratoriya 

mashg’ulotlarini tashkil etish va uni o’tkazishning eng qulay usullarini yaratish, 

mashg’ulotlarning mаzmunini qаytа ko‘rib chiqishni tаqozo etmoqdа. Ajratilgan 

qisqa vaqt davomida yarimo’tkazgichlarning xossalarini o’rganish uchun chuqur 

bilim va malaka talab etiladi. Biroq dаvrimizning аsosiy xususiyati – аxborotlаr 

texnologiyasi  vа  ko‘lаmining  tez  kengаyib  borishi,  vаqt  tаnqisligi  esа  kаttа 

hаjmdаgi  o‘quv  аdаbiyotlаrigа  ehtiyojni  kаmаytirib,  аsosiy  mа’lumotlаrni 

mujаssаmlаshtirgаn  ixchаm  vа  uslubiy  jihаtdаn  yuqori  did  bilаn  tuzilgаn 

qo‘llаnmаlаrgа  zаruriyat  tug‘dirmoqdа.  Shuni  xisobga  olgan  holda  ushbu 

qo’llanma ishlab chiqildi.  

Qo‘llаnmа  O‘zbekiston  Respublikаsi  oliy  vа  o‘rtа  mаxsus  tа’lim 

vаzirligi  qoshidаgi  uslubiy  birlаshmа  tаsdiqlаgаn  fizika  ta’lim  yo’nalishi 

davlat  ta’lim  standarti  hamda  o‘quv  dаsturlarigа  аsosаn  yozilgаn  bo‘lib, 

undа  yarimo’tkazgichlar  solishtirma  qarshiligini  aniqlash  metodlari,  ular 

asosida laboratoriya islarini bajarishga oid ko’rsatmalar hamda bajarishning 

soddа vа qulаy usullаri berilgаn. 

Qo’llanma  ikki  bobdan  iborat  bo’lib,  birinchi  bobda  yarimo’tkazgich 

namunalarini  tayorlash  usullari  bayon  qilingan.  Unga  oid  laboratoriya  ishi 

berilgan. 

Ikkinchi  bob  asosiy  bob  bo’lib,  unda  yarimo’tkazgichlarning 

solishtirma  qarshiligini  aniqlash  metodlari  hamda  laboratoriya  ishlari 

berilgan.  Bundan  tashqari,  bu  bobda  yarimo’tkazgich  solishtirma 

qarshiligiga  tashqi  muhit  ta’sirini  o’rganishga  oud  laboratoriya  ishlari 

tavsiya etilgan.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 

I bob YARIMO’TKAZGICHLI  NAMUNALARNI  TAYORLASH  

 

Ma’lumki,  mikroelektronika  va  fotoenergetikada  qo’llaniladigan 



mikroo’lchamli  yarimo‘tkazgichlar  qalinligi  jihatidan,  mikroo’lchamlarda 

bo’ladi. Bunday o’lchamli yarimo’tkazgichlarning asosi plastinalar hisoblanadi 

(1.1b – rasm). Plastinalar turli o’lchamdagi quymalardan qirqib olinadi (1.1a – 

rasm).  Hozirgi  kunda  yarimo’tkazgichli  namunalarini  kerakli  shaklda 

qirqishning  turli  usullar  ishlab  chiqilgan.  Jumladan,  mexanik  usulda  qirqish 

jarayoni  olmos  disk  yoki  arra  shuningdek,  suyuqlikda  qirqishga  mo’ljallangan 

po’lat  disk  yoki  arra,  ultratovushl  tebranishiga  asoslangan  qirqish  usuli  va 

boshqalar.  Mexanik  yoki  ultratovushli  qirqishda  turli  kukunlardan:  karbid 

kremniy,  bor  karbidi,  qattiq  minerallardan  olingan  yoki  olmos  kukunlari  va 

boshqa  qattiqlikdagi  moddalardan  foydalanish  mumkin.  Bundan  tashqari 

qirqishning  elektrolitik  usuli  ham  mavjud.  Bunda  yarimo’tkazgich  namunasi 

simli  elektrolit  yordamida  qirqiladi.  Kuchlanish  berilganda  namunada 

elektrolitik yemirish jarayoni yuz beradi. Simli elektrolit yoki yarimo’tkazgich 

namunasini harakatga keltirish bilan qirqish jarayonini amalga oshiriladi.  

Qirqish  jarayonlarida  plastinalar  surtida  turli  gadir-bidirliklar  hosil  bo’lib, 

tashqi muhitdan kirib qoluvchi kirishma atomlari sirtda turli xil birikmalar hosil 

qilishi  mumkin.  Bu  plastina  sirtining  ifloslanishiga  olib  keladi.  Masalan, 

kremniy  kislorod  bilan  tez  birikib turli oksid qatlamlarini  hosil qiladi.  Bunday 

birikmalar  kremniyning  xossalariga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  Shuning  uchun 

asosiy  e’tibor  namuna  sirti  tozaligiga  qaratiladi.  Plastina  siritiga  ishlov  berish 

asosan ikki hil mexanik hamda kimyoviy usullar yordamida amalga oshirilishi 

mumkin.  Bularga  bog’liq  holda  ushbu  bob  yarimo’tkazgichlarni  tayorlash 

metodlari  bilan  tanishish  hamda  laboratoiya  sharoitlarida  yarimo’tkazgichli 

namunalar sirtiga ishlov berish usullarini o’rganishni yoritishga bag’ishlangan. 

Quyida sirtga ishlov berishning an’anaviy usullarini ko’rib chiqaylik.  

 

 

 

 

 

 

 


 

1.1. Mexanik usulda ishlov berish 

Plastinalar  qirqish  jarayonida  hosil  bo’lgan  g’adir-budirliklarni  bartaraf 

qilish  uchun  asosan  mexanik  usuldan  foydalaniladi.  Mexanik  usulda  ishlov 

berish  ikki  xil  qo’l  hamda  avtomat  qurilma  yordamida  bajarilishi  mimkin. 

Dastlab, qo’lda bajarilishi mumkin bo’lgan ishlarni ko’rib chiqaylik.  

Bu usul sodda, murakkab texnologik jarayon va qurilmalar talab qilmaydi. 

Qo’l  yordamida  plastina  sirtidagi  g’adir  –  budirliklarni  bartaraf  qilishda  turli 

o’lchamlardagi maxsus kukunlardan foydalaniladi. Masalan, kremniy plastinasi 

sirtidagi  g’adir-budirliklarni  bartaraf  qilishda  olmos  kukunlari  qo’llaniladi. 

Buning uchun shisha taglik olib, uning sirtiga olmos kukunlari sepiladi (1.1c – 

rasm).  So’ngra,  qorishma  tayorlash  uchun  kukunga  kerakli  miqdorda  toza 

(distirlangan)  suv  tomiziladi.  Suvning  miqdori  qorishma  hosil  bo’lishi  bilan 

belgilanadi.  Plastina  qorishma  ustida  1.1c  –  rasmda  tasvirlanganday  harakatga 

keltiriladi.  Plastinaning  harakat  yo’nalishi  vaqti-vaqti  bilan  soat  strelkasi 

bo’ylab y`oki unung yo’nalishiga teskari holatda o’zgartirib turiladi.  

 

 

1.1 – rasm. Quymadan plastina qirqish, uning sirtida hosil bo’lgan g’adir-



budirliklarni bartaraf qilish ketma-ketligi. 

 

Ta’kidlash joizki, kukunlar turli o’lchamlarda bo’lib, ular plastina sirtidagi 



g’adir-budirliklarga mos holda tanlab olinadi. Dastlab nisbatan katta o’lchamli 

so’ngra  kichik  o’lchamli  kukunlardan  foydalanish  maqsadga  muvoffiq.  Bu 

plastina  sirtidagi  g’adir-budirliklarni  ketma-ket  yemirish  imkonini  beradi. 

Plastina sirti g’adir – budirliklardan bartaraf bo’lgandan so’ng, uni toza suvda 



 

yuviladi.  Yakuniy  bosqich  maxsus  olmos  pastasi  yordamida  plastina  sirtini 



silliqlanish so’ngra, spirt yordamida tozalash bilan tugaydi. 

Plastina  sirtiga  ishlov  berish  usullaridan  yana  biri  avtomat  qurilma 

yordamida  amalga  oshiriladi.  1.2  –  rasmda  avtomat  qurilma  tuzilishining 

soddalashtirilgan sxemasi tasvirlangan.  

Qurilmada asosiy ishni po’lat shar (2) bajaradi. Po’lat shar o’z o’qi atrofida 

erkin  harakat  qiladi.  Namuna  tutgich  (3)  ham  namuna  (1)  bilan  birgalikda 

gorizontal  x  va  y  o’qlar  bo’ylab  erkin  harakat  qiladi.  Bundan  tashqari,  po’lat 

sharning  vertikal  o’q  bo’ylab  harakat  qila  olishi  istalgan  qalinlikda  plastina 

sirtiga ishlov berish imkonini beradi. Odatda bu usulni shar yordamida yemirish 

deb ataladi. 

Shar  yordamida  yemirishning  bu  usuli  yarimo’tkzgichlar  sirtida  hosil 

bo’lgan  qatlam  yoki  p-n  –  o’tishlar  sirto’tkazuvchanligining  n  yoki  p  qatlam 

qalinligiga bog’liqligini o’rganishda keng qo’llaniladi.  

 

 



 

1.2 – rasm. Avtomat qurilma yordamida plastina sirtlariga ishlov berishning 

soddalashtirilgan sxemasi.  

1 – namuna, 2 – po’lat shar,    3 – namina tutgich, 4 – ko’rpus. 

 

 

 


 

1.2. Namuna sirtiga kimyoviy usulda ishlov berish 

Plastina qirqish, ularning sirtiga ishlov berish hamda yuvish jarayonlarida 

tashqi muhitdan kirib qolgan kirishma atomlari sirtda turli birikmali dog‘ yoki 

nuqsonlarni  hosil  qiladi.  Masalan,  mexanik  ishlov  berilgandan  so’ng,  plastina 

toza (distrlangan) suv yoki yuvish uchun qo’llanilgan boshqa suyuqliklar bilan 

yuviladi.  Ularning  tarkibidagi  kirishma  atomlari  sirtda  turli  birikmalar  hosil 

qilishi  mumkin.  Ayniqsa,  bu  jarayon  polikristal  tuzilmali  yarimo’tkazgich 

donadorliklararo  chegara  sohalarida  kuchli  yuz  beradi.  Bu  sohada  saqlanib 

qolgan  kirishma  atomlari  yoki  ular  hisobiga  hosil  bo’lgan  nuqsonlar 

donadorliklararo chegara sohalarida potesial to’siq balandligining ortishiga olib 

keladi, bu esa o’tkazuvchanlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu yarimo’tkazgichlar 

materialshunosligidagi asosiy muammolardan biri hisoblanadi.  

Kimyoviy  usul  boshqa  usullarga  nisbatan  samarali  hisoblanadi.  Usulni 

tushuntirish  uchun  kremniyni  tozalash  texnologiyasini  ko’rib  chiqaylik.  Bu 

usulda  asosan  kimyoviy  standart  yemiruvchilar  ya’ni,  kimyoviy  reogentlardan 

foydalaniladi.  Masalan,  kremniy  sirtini  yemirishda  SP-4  va  uning  turlari,  HF, 

HHO  va  uksus  kislota  aralashmalaridan  foydalaniladi.  Buning  uchun  SP-4  va 

uning  turlari,  1-foiz  HF,  5-foiz  HHO  va  1-foiz  uksus  kislota  aralashmalari 

tayorlanadi.  Kimyoviy  reogentlar  yemiruvchi  hisoblanganligi  uchun  ularni 

maxsus  polimer  idishlarda  saqlash  hamda  tayorlash  maqsadga  muvoffiq. 

Odatda kimyoviy reogent tayorlangan idishni sodda qilib vanna deb ataladi (1.3 

–  rasm).  Qirqib  olingan  namunalar  kimyoviy  reogentga  tashlanadi.  Bunda 

elektroliz  hodisasi  singari  yemirilish  jarayoni  yuz  beradi.  Usulning 

qulayliklaridan  biri  shundaki,  yemirish  jarayonini  istalgan  tezlikda  amalga 

oshirishi  mumkinligidir.  Buning  uchun  kimyoviy  reogent  tarkibidagi  HHO  va 

uksus kislota miqdorini o’zgartirish kerak bo’ladi.  

Ta’kidlash joizki, kimyoviy reogentlar zaharli moddalardan tashkil topgan. 

Uni  tayorlash  jarayoni  sog’liq  uchun  o’ta  havfli  hisoblanadi.  Kimyoviy 

reogentlarni  tayorlashda  havfsizlik  qoidalariga  qat’iy  rioya  qilish  talab  etiladi. 

Kimyoviy regentlar ovqatlanish yo’llarini zaharlshi, k’orish organlarini ishdan 

chiqarishi  mumkin.  Namunani  vannaga  tashlash  yoki  undan  chiqarib  olishda 

metal  ushlagich  yoki  pinsetlardan  umuman  foydalanib  bo’lmaydi.  Chunki,  har 

qanday  metal  buyumlar  kimyoviy  reogent  ta’sirida  juda  tez  yemiriladi. 



 

Namunani vannaga tashlash yoki undan chiqarib olishda faqatgina polimer yoki 



plastmassa ushlagich va pinsetlardan foydalanish maqsadga muvoffiq.  

 

 



 

1.3 – rasm. Kimyoviy usulda ishlov berishning soddalashtirilgan sxemasi. 

 

Kimyoviy  usulda  ishlov  berish  ham  nafaqat  plastina  sirtlarini  turli 



iflosliklardan tozalash balki, yarimo’tkzgichlarning elektrofizik va fotoelektrik 

xossalarini  p  yoki  n  qatlam  qalinligiga  bog’liqligini  o’rganishda,  mikro-  yoki 

nanoo’lchamli yarimo’tkazgichli asboblar, mikrosxemalar va boshqalarda ham 

keng qo’llaniladi. 



 

 

1.1.1-laboratoriya ishi 

Yarimo’tkazgichli namunalar sirtiga ishlov berish usullarini o’rganish. 

Ishning maqsadi: Qirqish jarayonida bir jinsli yarimo’tkazgich namunalari 

sirtida  hosil  bo’lgan  nuqsonlarni  aniqlash.  Mexanik  usulda  sirtdagi  g’adir-

budirliklarni bartaraf qilish. Sirtlarga kimyoviy usulda ishlaov berish  usullarini 

o’rganish.  



Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Mono-  va  polikristall 

yarimo’tkazgichli  namunalar  masalan,  kremniy  plastinalari,  turli  o’lchamdagi 

olmos kukunlari, distrlangan suv, shafof oyna, nutrometr, kimyoviy reogentlar, 

mikroskop va boshqalar. 



 

 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  Mono-  va  polikristall  tuzilmali  kremniy  namunalari  sirtini  mikroskop 

yordamida tekshirish. Dastlab mikroskopning ishlash prinsipini ko’rib chiqing. 

Uning  ishga  tayorligini  aniqlagandan  so’ng,  namuna  tutqichga  namunani 

joylashtiring.  Obektiv  orqali  qirqishda  hosil  bo’lgan  nuqson  yoki  g’adir-

budirliklarni  aniqlang.  Natijalar  asosida  mono-  va  polikristall  namunalar 

o’rtasidagi farqni taxlil qiling. 

2.  Nutromer  yordamida  kremniy  plastinalari  qalinligini  aniqlash.  G’adir-

budirliklar  o’lchamini  aniqlang.  Oldingi  bosqichdagi  singari  natijalar  asosida 

mono- va polikristall namunalar o’rtasidagi farqni taxlil qiling. 

3.  Namunalar  sirtiga  mexanik  usulda  ishlov  berish  uchun  shofof  oyna 

sirtida  kukunlar  qorishmasini  tayorlash.  Buning  uchun  oyna  sirtiga  kerakli 

miqdorda  kukunlar  sepiladi  so’ngra,  distrlangan  suv  yordamida  uning 

qorishmasi  tayorlanadi.  Izoh;  namunalar  sirtdagi  g’adir-budirliklarni  bartaraf 

qilish  uchun  mos  holda,  qorishma  turli  o’lchamdagi  kukunlar  asosida 

tayorlanadi. 

4.  Namunalar  sirtdagi  nuqson  yoki  g’adir-budirliklarni  bartaraf  qilish. 

Buning  uchun  namunalar  shofof  oyna  sirtida  tayorlangan  kukunli  qorishma 

ustida 1.1c – rasmda tasvirlanganday harakatga keltiriladi. Plastinaning harakat 

yo’nalishi  vaqti-vaqti  bilan  soat  strelkasi  bo’ylab  y`oki  unung  yo’nalishiga 

teskari  holda  o’zgartirib  turiladi.  Yakunda  namunalar  sirti  distrlangan  suv 

so’ngra, spirt yordamida tozalanadi. 

5. Sirtga ishlov berilgan namunalar sirtini tekshirish. Buning uchun 1 va 2 

– bosqich qayta bajariladi.  

6.  Namunalar  sirtiga  kimyoviy  usulda  ishlov  berish.  Bu  bosqichda 

kimyoviy  standart  yemiruvchilar  ya’ni,  kimyoviy  reogentlardan  foydalaniladi. 

Plastmassa  idishda  SP-4  va  uning  turlari,  HF,  HHO  va  uksus  kislota 

aralashmalari tayorlanadi. Ularning miqdori quyidagi tartibda tanlab olinsin. 1-

foiz  HF,  5-foiz  HHO,  uksus  kislota  miqdori  1-foizdan  5  foizgacha 

o’zgartirilsin.  Bularga  mos  holda  kremniy  namunasi  yemirilish  tezligi  va 

aniqligi o’rganilsin.  

7.  Kimyoviy usulda ishlov berilgan namunalar sirtini taxlil qilish. Buning 

uchun  1  bosqich  qayta  bajariladi.  Namunalar  sirti  6-bosqichdagi  kimyoviy 

reogentlar miqdoriga mos holda taxlil qilinadi.  


10 

 

Ish yuzasidan xisobot: 

Ishning  maqsadidan  kelib  chiqib,  ishni  bajarish  tartibi  bosqichlari  asosida 

qisqacha  yozma  axborot  tayyorlang.  Tayyorlangan  axborotingiz  asosida 

atroflicha so‘zlab bering. 

Nazorat savollari: 

1. Yarimo’tkazgichli namunalarini qirqish usullarini aytib bering? 

2. Qirqishda yuz beruvchi fizik jarayonlarni tushuntiring? 

3. Sirtga ishlov berish usullarini tushuntiring? 

4. Mexanik va kimyoviy ishlov berish usullarining farqini tushuntiring? 

5. Kimyoviy reogentlarning zararli tomonlarini tushuntiring? 

6. G’adir-budirliklarning hosil bo’lish mexanizmlarini tushuntiring? 

7. Elektrolit yordamida qirqish usulining fizik mohiyatini tushuntiring? 

8. Mikroskopning ishlash prinsipini tushuntiring? 

9. Nutromer qanday asbob? Undan qanday maqsadda foydaliniladi? 

10. Kimyoviy yemirish jarayoni kristall tuzilishiga bog’liqmi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


11 

 

II bob SOLISHTIRMA QARSHILIKLSRNI O’LCHASH USULLARI 

 

Hozirgi  kunda  yarimo’tkazgichlar  solishtirma  qarshiigini  aniqlashning 



ko’plab  usullari  mavjud.  Barcha  usullar  asosiy  zaryad  tashuvchilarning 

xarakteristikalarini  o’lchashga  asoslangan.  Asosiy  zaryad  tashuvchilar 

xarakteristikalarini o’lchash orqali solishtirma qarshilik aniqlanadi. Solishtirma 

qarshilikni  aniqlashda  namuna  tuzilishi  hamda  geometrik  o’lchamlari  muhim 

ahamiyatga ega. Bularga bog’liq holda, solishtirma qarshilikni aniqlash usullari 

bir-biridan  farq  qiladi.  Ularni  toliq  qarshilik  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlash,  bir  zond,  ikki  zond  va  to’rt  zond  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlash  va  boshqa  turlariga  bo’lishimiz  mumkin.  Bundan  tashqari, 

yarimo’tkazgichlarda  zaryad  ko’chish  jarayoni  tashqi  muhit:  temperatura 

o’zgarishiga, yorug’likka o’ta sezgir.  Shuning uchun laboratoriya sharoitlarida 

bunday  fizik  jarayonlarni  o’rganishni  e’tiborga  olish  maqsadga  muvoffiq. 

Shularni  hisobga  olgan  holda,  ushbu  bob  yarimo’tkazgichlar  solishtirma 

qarshiligini aniqlash metodlari, ularning mohiyati hamda solishtirma qarshilikni 

aniqlashga oid laboratoriya ishlarini yoritishga bag’ishlangan.  



 

2.1. To'liq qarshilik yordamida namuna solishtirma qarshiligini aniqlash 

Solishtirma  qarshilikni  aniqlashning  kontaktli  va  kontaktsiz  metodlari 

mavjud. Dastlab namuna sirtlarida metall kontaktlar hosil qilinadi. Ular orqali I 

tok  o’tadi.  Bunda  I  tokka  mos  holda  namuna  ikki  kontaktlari  orasida  U=IR 

kuchlanish  o’lchanadi.  I  tok,  U  kuchlanish  hamda  namunaning  geometrik 

o’lchamlari  ma’lum  bo’lsa,  (

)  solishtirma  qarshiligini  aniqlash  mumkin. 



Bunday sodda metod to’liq qarshilik yordamida solishtirma qarshilikni aniqlash 

deb ataladi. Buning uchun namuna ikki chetki sohasida metall kontaktlar hosil 

qilinadi.  Bunda  yarimo’tkazgich  va  metall  kontakt  orasida  yopiq  qatlam  yoki 

soha  hosil  bo’lib,  bu  sohadagi  zaryad  tashuvchilar  konsentrasiyasi 

yarimo’tkazgich  hajmidagiga  nisbatan  kichik  bo’ladi.  Shuning  uchun  bu  soha 

qarshiligi  yuqori  bo’ladi.  Omik  kontaktda  bunday  soha  mavjud.  Soha 

qarshiligining  yuqori  bo’lishi  soha  tabiatiga  bg’liq.  Metall  chegarasigacha 

namuna  hajmida  zaryad  tashuvchilar  konsentrasiyasi  bir  xil  bo’ladi.  Metallda 

yopiq  bo’lmagan  sohaning  mavjudligi  xisobiga  zaryad  tashuvchilar 

konsentrasiyasi  ortib  boradi.  Metall  kontakt  yoki  yopiq  bo’lmagan  soha 



12 

 

o’lchami  yarimo’tkazgich  o’lchamiga  nisbatan  juda  kichik  bo’lib,  yopiq 



bo’lmagan  qatlam  qarshiligi  yarimo’tkazgich  qarshiligiga  nisbatan  kichik 

bo’ladi.  Shunday  qilib,  omik  kontaktda  bunday  qatlam  yoki  soha  qarshiligi 

yarimo’tkazgich  qarshiligidan  kichikdir.  Kontaktlar  orqali  tok  o’tganda 

yarimo’tkazgichdagi  zaryad  tashuvchilar  konsentrasiyasi  o’zgarishiga  olib 

kelmaydi.  Ko’rib  o’tilgan  holda  kontaktlar  o’rtasidagi  tok  va  kuchlanish 

bog’liqligini quyidagicha ifodalash mumkin.  

 

Bu  yerda  R  –  namunaning  to’la  qarshiligi,  a  –  namuna  uzunligi  yoki 



kontaktlar orasidagi masofa, S – namunaning ko’ndalang kesim yuzasi. 

Bu  metodda 

=10


-2

÷10


6

  (Om


sm)  bo’lgan  yarimo’tkazgichlarning 

  sini 


aniqlashda qiyinchiliklar tug’dirmaydi.  

 

 



2.1.1-laboratoriya ishi 

To'liq qarshilik yordamida yupqa plastinali yarimo’tkazgichlar 

solishtirma qarshiligini aniqlash 

Ishning maqsadi: To'liq qarshilik yordamida yupqa plastinalar solishtirma 

qarshiligini  aniqlash  usullarini  o’rganish.  O’zgarmas  tok  manbai  berilganda 

yupqa  plastinali  yarimo’tkazgichlardagi  zaryad  ko’chish  jarayonlarini 

o’rganish.  



Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Qalinligi  mikrometr  o’lchamda 

bo’lgan yarimo’tkazgichli plastina namunalari, nutrometr, ampermetr, voltmetr, 

o’zgarmas tok manbai, qarshiliklar magazini va boshqalar. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  2.1.1-rasmda  keltirilgan  sxemani  yig’ing.  Sxemaning  ishga  yaroqligini 

loborant yoki o’qituvchi yordamida tekshiring.  

2.  Yarimo’tkazgichli  plastina  namunasining  geometrik  parametrlarini 

aniqlang.  Buning  uchun  nutrometr  yordamida  namuna  qalinligi  (d)  hamda 


13 

 

kontakt  yuzasi  (S)  o’lchamini  aniqlab,  2.1.1-jadvalga  yozing.  So’ngra  namuna 



tutqichga o’rnating. 

2.1.1-jadval 

d, (sm) 

S=d


a, 


(sm

2



R

mag


(Om) 


I, (A) 

U, (V) 


R

to’la


(Om) 


(Om



sm) 


Izoh  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



3.  O’lchash  qurilmasini  manbaga  ulang.  I  tok  va  U  kuchlanish 

ko’rsatkichini  aniqlab,  jadvalga  yozing.  Bunda  qarshiliklar  magazini  R

mag

=0 


bo’ladi. Qarshiliklar magazini (R

mag


) yordamida namunaga berilgan yuklamani 

o’zgartiring.  Har  bir  o’zgarishdagi  R

mag

,  I  va  U  larning  qiymatlarini  aniqlab 



jadvalga yozing. 

 

 



2.1.1-rasm. Qurilmaning soddalashtirilgan sxemasi.  

1 va 2 mos holda old va orqa kontaktlar. A – ampermetr, mV – millivoltmetr, K 

– kalit, 3 – o’zgarmas tok manbai, (- - -) – himoya qoplami. 

 

4. Jadvalda aniqlangan natijalar yordamida to’la qarshilik R



to’la

 ni aniqlang. 

                                                  (2.1.1) 

 va namuna parametrlari yordamida solishtirma qarshilikni aniqlang. 

                                               (2.1.2) 


14 

 

Natijalarni 1-jadvalga yozing. 



5. 

 ning o’rtacha qiymatini aniqlang. So’ngra unga mos holda (2.1.2) 

ifodadan 

  ni  qayta  hisoblang  va  aniqlangan  qiymatini  jadvaldagi  qiymatlari 



bilan solishtiring.  


Download 0,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish