Sotsial geografiya jumaxanov Sh., Toshpo’latov A

SOTSIAL VA MADANIY GEOGRAFIYA
 Darslik
 
 
26 
Birinchi faza 
– tug’ilish bilan o’lim juda yuqori bo’lib, orasidagi tafovut, 
ya’ni 
aholi 
tabiiy 
ko’payishi 
minimal darajada saqlanadi. Bunday 
demografik 
vaziyat 
“an’anaviy 
turg’unlik” deb ataladi.
Ikkinchi faza 
– ijtimoiy-
iqtisodiy va fan-texnika taraqqiyoti 
tufayli aholining turmush darajasi 
yuksalishi, 
yashash 
sharoiti 
yaxshilanishi va sog’liqni saqlash 
tizimining rivojlanishi, odamlarning o’rtacha umr davomiyligi o’sishi, o’lim 
darajasining pasayishi va tug’ilishning barqarorligi hisobiga aholining tezda 
ko’payib, “demografik portlash” sodir bo’ladi. 
Uchinchi faza 
– o’limning pasayish jarayoni o’z poyoniga yetib, turmush 
darajasining yuksalishi bilan tug’ilish darajasi kamaya boshlaydi.
To’rtinchi faza 
– tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari ancha past bo’lib, tabiiy 
ko’payish minimal darajada kuzatiladi va bu “zamonaviy turg’unlik” deyiladi.
5-rasm. Aholining ijtimoiy tarkibi
 
6-rasm. 
2000 – 2018-yillar oralig’ida aholi sonining o’sish ko’rsatkichlari 
 

---

SOTSIAL VA MADANIY GEOGRAFIYA
 Darslik
 
 
27 
Tarixiy taraqqiyot davomida yer yuzining turli qismlaridagi omil va shart-
sharoitlar natijasida aholi har xil daraja ko’paygan. M., 2000-2018-yillar oralig’ida 
Afrika aholisi 56.6 foizga ko’payib, mutloq ustunlikka ega bo’lsa, bu borada 
Yevropa 2.1 % bilan so’nggi o’rinni egallaydi (6-rasm).
Shuningdek, dunyo aholisi juda notekis joylashgan. Shunday qilib, hozirgi 
davrda yer yuzi hududlari bo’ylab aholi notekisjoylashgan. Sayyoramizda aholi 
juda zich (1 km
2
hududga 1000 kishi) yashaydigan hududlar bilan bir qatorda aholi 
yashamaydigan hududlar ham uchraydi. Bu yerlarda havo harorati juda past, suv 
yo’q va boshka sabablar mavjud. Bunday hududlar yer sharidagi kuruqlikning 10 
foizini tashkil etadi. Ularga qutbiy o’lkalar, balandligi 5000 metrdan ziyod tog’lar 
va sahrolar kiradi. Yer kurrasidagi quruqlikning 50 foizi esa aholi yashashi uchun 
tabiiy sharoitlar nisbatan pastroq bo’lib, ularda aholi siyrak 1 km
2
hududga 1 
kishidan joylashgandir. Ushbu hududlarga tundra, o’rmon-tundra, shimoliy tayga, 
cho’l, chala cho’l va nam ekvatorial o’rmonlar kiradi. Quruqlikning 25 foizida 
aholi zichligi 1-10 kishini tashkil etib, bu yerlar aholi nisbatan siyrakroq 
joylashgan. Yer kurrasidagi quruqlikning qolgan 15 foizida esa aholi zichligi 10 
kishidan oshadi. 
Yer sharida aholi yashaydigan asosiy hududlar 78° shimoliy kenglik va 54° 
janubiy 
kenglik 
orasida 
joylashgandir. 
Yer 
yuzida 
aholi 
eng 
zich 
joylashganhududlar juda qadimdan madaniyat markazlari bo’lib kelgan Janubiy, 
Janubiy-sharqiy va Sharqiy Osiyo, Shimoliy Afrikadagi daryo vodiylari hamda 
Yevropadagi sanoat markazlari bo’lib, ular yer sharidagi quruqlikning bor-yo’g’i 7 
foizini tashkil etadilar. Bu hududda dunyo aholisining, deyarli, 70 foizi 
joylashgandir. Yer shari aholisining 4/5 qismi tekisliklar va 500 metrgacha 
bo’lganbalandliklarda joylashganlar. Bunday hududlar yer yuzidagi quruqlikning 
28 foizini tashkil etadi. 
Yer yuzasida aholi juda notekis joylashgan. Aholining o’rtacha zichligi (1 kv 
km
2
) ga to’g’ri kelgan aholi soni doimiy aholisi mavjud hududlar, ya’ni 130 mln 
km
2 
hisobalanadi.

---