So‘ngi yillarda mamlakatimizda yer munosabatlarini tartibga solishga

13.1-rasm. Yer bozorining turli mezonlar bo‘yicha tasnifi
53
 
g) fermer butun maydonda samarali ishlab chiqarishni yuritish uchun 
yetarli malaka, moliyaviy va boshqa imkoniyatlarga ega bo‘lishi hamda fyermada 
doimiy yashashi lozim. 
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligida ham yer bozori shakllanishi jara-yoni 
davlat tomonidan tartibga solish orqali amalga oshirilmoqda. Xususan, Rossiyada 
yer bozorining shakllanishi, shuningdek qishloq xo‘jaligi yerla-rida, boshlang‘ich 
bosqichida turibdi. Yer uchastkasi bilan bog‘liq turli hil shartlar amalga oshiriladi: 
oldi-sotdi, ijara, garovga qo‘yish (berish), hadya qilish, meros. Hozirgi paytda 
davlat yer fondining 4%ini tashkil qiluvchi yer uchastkalari bilan oldi-sotdi ishlari 
har yili amalga oshiriladi. Bularga meros qoldirish, hadya qilish kiradi. Bundan 
tashqari shartnoma-larning katta qismini davlat yerlari bilan qilingan shartnomalar 
tashkil qiladi. 
Hozirgi vaqtda yer bozorida ikki asosiy sotuvchini ko‘rish/ajratish mumkin: 
davlat va ma’muriy tuman (shahar) organlari, jismoniy va yuridik shaxslar – 
ko‘chmas mulk yer egalari. Davlat va ma’muriy hokimiyat organlari yer 
uchastkasini xususiylashtirishga va ijaraga beradi. Bu kabi sotuvchilar birlamchi 
deb ataluvchi bozorni shakllantiradi. Bozordagi shartnomalar ko‘p bo‘lib, yer 
uchastkalari bilan amalga oshirilayotgan shartnomalarning 90%ini tashkil etadi. 
Sotuv normativ baho bilan amalga oshiriladi (13.1-jadval).
Yer bozorini boshqa ko‘rinishda ham tavsiflash mumkin. Bunda yer 
uchastkasi va undagi bino-inshootlar, ularning hajmi hamda boshqa ko‘rsatkichlar 
bo‘yicha inobatga olish zarur bo‘ladi. Ma’lumki, yer uchastkasining oldi-sotdisi 
uning me’yoriy qiymati asosida amalga oshiriladi va nati-jada bozor tamoyillariga 
53
Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.

---

240 
mos kelmaydi. Oldi-sotdi va bahoni shakllantirish mexanizmida sotib oluvchilar 
o‘rtasidagi raqobat deyarli hisobga olinmaydi. Davlat va boshqaruv organlarining 
yer uchastkalarini ijaraga berishdagi ijara haqi ham bozor munosabatlariga mos 
emas. Bu bilan davlat va mahalliy boshqaruv organlarining yerlarini oldi-sotdi 
jarayonida yer bozorining asosiy funksiyasi buziladi va yer uchastkasi manfaatdor 
(samarador) egasiga etkazilmaydi. 
Oldi-sotdi jarayonida sotuvchilar orasida xususiy yer uchastkasi mulkdorlari 
soni kamchilikni tashkil qiladi. Xususiy mulkdorlar yillik yer uchastkasi oldi-sotdi 
aylanmasining 1%ni tashkil qiladi. Buning asosiy qismini uy-joy qurilishi uchun 
mo‘ljallangan tomorqa xo‘jaligi va bog‘dorchilik xo‘jaliklari yer bozorining asosiy 
ko‘rsatkichlarini tashkil etdi. Yuqorida qayd etilgan bozorning rivojlanishi, 
avvalambor, ushbu toifadagi yerlarga bo‘lgan barqaror talablardan kelib chiqqan 
holda shakllangan. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida esa shaxsiy manfaatlar uchun 
foydalaniladigan yer bozori shakllangan.
Bu bozor munosabatlari bahoni shakllantirish mexanizmlariga tayangan 
holda olib boriladi. Shu bilan birga baho to‘g‘risidagi aniq axbo-rot yo‘qligi ko‘zga 
tashlanadi. Birinchidan, hamma oldi-sotdi bitimlarining statistikasi olib 
borilmaydi. Ikkinchidan, yer uchastkasining haqiqiy bahosi, shuningdek sotuvchi 
va oluvchi qayd etilmaydi. 
13.1-jadval.