Son so’z turkumining inson tafakkuri shakllanishidagi o’rni. Son so’z turkumi paradigmasi

. Birta ,birte 
Chama son.
Chama sonlar hozirgi o’zbek adabiy tilidagi shakllaridan deyarli farq 
qilmagan.Ya’ni turklar chama sonni hosil qilish uchun –cha/-che affiksi, chag’lig’/chag’liq 
so’lari yoki sonlarni juftlash usulidan foydalanishgan.
Yigirmi chag’lig’ kishi.Yc- tort ay sayahat 
qildim 
Taqsim son.
Taqsim sonlar dastlab –ar/-er va –shar/-sher affikslari yordmida hosil qilingan 
bo’lib, bu XV asrlargacha davom etgan.Bu affikslar qadimgi turkiy til davriga oid bo’lib, -ar/-er 
affiksi hozirda ham turk ,tatar, qumiq, boshqird, gagauz, qrim tatarlari ,qorachoy-bolqor , karaim 
xalqlarida qo’llanadi.Bundan tashqari, taqsim sonlar hozirgi kabi -in/-n qo’shimchalarini va 
sonlarni takror qo’llash usuli bilan ham hosil qilingan. 
Kasr son.
Ma’lumki, kasr sonlar qadimdan mavjud bo’lgan .Turkiy xalqlar ham kasr sonlar 
yordamida hisobni , o’lchovni aniq ayta olishgan.Ular kasr sonni dastlab butun sonni chiqish 
kelishigi bilan keyin kasr ma’nosini anglatuvchi sonni aytish orqali yashgan.Masalan,ondin ikki 
kisi, ycdan bis kabi.
Yuz yilda bo’lmag’ay mindan biri kam (Navoiy)
Eski o’zbek tilida kasrning ulushini anglatuvchi yarim , chorak so’zlari ham mavjud 
bo’lgan.Yarim so’zi bitiglarda 
“
sinyar
”
shaklida keyinchalik esa “Shajarayi tarokima” da 
“yarin”, 
“yorti”
shakllarida 
kelgan.
Barchasi 
sozni 
butun 
ayta 
bilmes,yarti 
ayturlar.(“Shajarayi tarokima”) 
Eski o’zbek tilida hisob so’zlar turkiy xalqlarning turmush tarzi, ijtimoiy hayotida muhim 
ahamiyat kasb etgan.Shu boisdan ular keng iste’molda bo’lib, ma’nosi jihatidan dona songa 
yaqin turgan. Numerativ so’zlarning qo’llanishi aniqlanayotgan narsa- hodisaning xususiyatiga 
bog’liq bo’lgan. 
Yuqorida numerativlar va numerativ vazifasida qollangan so‘zlarning bir qismigina keltirildi. 
Bularning o ‘zi ham ko‘rsatib turibdiki, eski o ‘zbek tilida qo‘llangan numerativ so‘zlar juda 
ko‘p va xilma-xil bo'lgan. Odatda numerativ so‘zlarning ayrimlari predmetlargagina nisbatan, 
ayrimlari jonivorlargagina nisbatan qo‘llanadi. Ayrim hollarda bu tartibning buzilish hollari ham 
uchraydi. Masalan: tortyüz bash kishi (Tafsir), üch mitj bash kishi (QR), bir para kishi (BN). Bu 
misollarda 
bash, para
so'zlari kishilarga (shaxsga) nisbatan numerativ vazifasida kelgan. Aslida 
bunday so'zlar narsa yoki jonivorlarga nisbatan numerativ vazifasida keladi. Qiyoslang: