Son so’z turkumining inson tafakkuri shakllanishidagi o’rni. Son so’z turkumi paradigmasi

ottuz dag’i
 
bir; Yilg’a min sekiz yuz-u toqsan edi
. 
Ikkinchisi
, eng keng tarqalgan usul bo’lib, III shaxs egalik shaklidagi 
“artuqi” 
so’zi yordamida 
ifodalangan
:bir tumen artuqi yeti bin;ottuz artuqi bis.
Qadimdan turkiy xalqlar tarkibli sanoq 
sistemasi hozirgi ko’rinishga aynan shu usul yetakchiligida kelgan.Bunda
artuqi s
o’zi tushirib 
qoldirilgan va “ottuz bis; qirq sekiz
kabi qo’llangan
. 
Qirq artuqi yeti yoli sulamis.
Qirq yeti 
yo’la lashkar tortgan (Kultegin bitikdoshidan ) 
Keyingi usul
esa asosan qadimgi uyg’ur tiliga xos bo’lib, hozir ham ba’zi turkiy xalqlarda 
jumladan, sariq uyg’urlarda mavjudligi e’tiborga molikdir: 
Per yigirmi (11), pesh yigirmi (15), 
per ottuz(21)
.Bunga ko’ra, avval kichik son keyin katta son keladi va aytilayotgan son 
tarkibidagi katta son bir daraja ko’tariladi: 32-iki qirq , 43-uch elli, 31-bir qirq kabi. 
To’rtinchisi
, qirg’izlar tomonidan ko’proq foydalanilgan usul bo’lib, bunda aytilayotgan son 
o’zidan kata songa necha birlik kam bo’lsa shuncha aytiladi.Masalan:39- bir kam qirq, 68-iki
kam yetmis.
So’ngi turida
esa oldin kata son ,keyin kichik sonlarning tartibi bilan keladi. Masalan, 
15- on 
bes, 139- yuz ottuz toqquz,1906-min toqquz yuz olti kabi. 
Sanoq sonlar kabi sonning boshqa turlari ham o’ziga xos ko’rinishga ega bo’lgan
, 
jumladan 
tartib sonlar
. 
Tartib sonlar sanoq sonlarga –nchi/-nchi(i), -inchi/-unchi/-u(u)nchi, -lenchi, -lanchi 
affikslarini qo’shish orqli yasalgan. Tarixiy manbalarnda qayd etilishicha , qadimda tartib son 
affikslari dastlab oxirgi
i/i(i)
unlilarisiz qo’llangan: birinch, uchunch,altinch kabi.Tartib son 
oxiridagi 
–i/- i(i)
affiksi XV asrdan keyin qo’llanila boshlangan.
Bundan tashqari, ba’zi tartib sonlar o’ziga xos usulda ham qo’llangan.Jumladan, birinchi tartib 
soni ma’nosida