Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

I
 
* 
I
 
J 
}
davlat  budjeti 
davlatning 
davlat 
ulkiy  va 
m oliya
fond  m aqsadli 
krediti 
shaxsiy 
bozori
fondlari 
su g 'u rta 
fondi
D avlat  budjeti  kuchli  dem okratik  davlatning  ishonchli  moliyaviy  ta- 
yanchi  b o 'lib   xizm at  qilish  kerak.  O 'zbekiston  Respublikasining  1992-yil 
8-dekabrda  qabul  qilingan  K onstitutsiyasiga  binoan,  O 'zbekiston  R espub-
2  Беляев  Ю .А  Бю джетный  ф е д е р а л т м   зарубежный  опыт -М  Ф инансы  1994.
19

---

likasi  o ‘z  m oliya  va  pul  kredit  tizim iga  ega.  D avlat  budjeti  respublika 
byudjeti,  Q oraqalpog‘iston  Respublikasi  budjeti  va  m ahalliy  byudjetlardan 
iborat. 
B undan  tashqari, 
davlat  budjeti 
tarkibida 
davlat 
maqsadli 
jam g ‘arm alari  jam lanadi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Budjet  tizim i  to 1g'risida»gi  Q onunning 
3-m oddasida  ilk  bor  davlat  va  m ahalliy  budjetlarga  tu sh u n c h a  berib 
o 'tilg an ,  bunga  k o ‘ra  davlat  byudjeti  b u   davlat  pul  m ablag'larining  (shu 
ju m lad a n ,  davlat  m aqsadli  jam g 'arm alari  mablag* lari ning)  m arkazlash- 
tirilgan  jam g'arm asi  b o ‘lib,  unda  d aro m ad lar  m anbalari  va  ulardan  tu- 
shum lar  m iqdori,  shuningdek,  m oliya  yili  davom ida  aniq  m aqsadlar  uchun 
ajratiladigan  m ablag'lar sarfi  y o ‘nalishlari  va  m iqdori  nazarda  tutiladi.
Asosiy  moliyaviy  reja  sifatida  budjet  quyidagi  o ‘ziga  xos  xususiyatlarga
ega:
-   budjet  universal  moliyaviy  reja  hisoblanib,  o 'z   ko'rsatkichlari  bilan 
ijtim oiy-iqtisodiy  rivojlanishning  b archa  sohalarini  qam rab  oladi.  Bu 
universallik  xususiyati  boshqa  moliyaviy  rejalarda  uchram aydi,  ch u n k i  ular 
to r doirada  harakat  qiladi;
-   boshqa  moliyaviy  rejalarga  nisbatan  budjet  m uvofiqlashtirish  vazi­
fasini  bajaradi;
-   m uvofiqlashtirish-budjet  ko'rsatkichi  bilan  boshqa  m oliyaviy  rejalar 
k o ‘rsatkichining  o ‘zaro  bog‘liqligi  orqali  am alga  oshiriladi.  K orxonalam ing 
moliyaviy  rejalarida  budjetga  to 'lan id ig an   m ajburiy  to 'lo v la r  hajm i  va 
byudjetdan  ajratiladigan  m ablag'lar ajratiladi.
T aniqli  rus  olim lari  M .V.Karaseva  va  Y u.A .K roxina  o 'zla rin in g   «Ф и­
н ан со во е  право»  darsligida  budjetning  quyidagi  o 'ziga  xos  xususiyatlarini 
ko'rsatib   o'tadilar:
-   budjet  davlat  va  m a’m uriy  tuzilm alam ing  xarajatlarini  qoplash 
m aqsadida  tashkil  etiladigan  pul  m ablag'lari jam g'arm asidir;
-   budjet  davlat  va  m a ’m uriy  tu zilm alam ing  moliyaviy  rejali  akti 
b o 'lib ,  u n d a  u lam in g   darom adlari  va  xarajatlari  ko'rsatib   o'tiladi;
-   budjet  -   korxonala  m uassasalar  va  tashkilotlam ing  balansi  va 
sm etasi  singari  moliyaviy  reja  bo'lib,  unversallik  va  m uvofiqlashtiruvchi 
xususiyatga  ega.
Y uqorida  к о 'rib  chiqilgan  barcha  jih a tla r  budjet  m azm unini  boyitib, 
to 'ld irib   turadi.  Byudjet  bu  davlat  hokim iyati  organlari  funksiyalarini  ta ’­
m inlash  m aqsadida  pul  m ablag'larini  tashkil  etish  va  xarajat  qilish  shak­
lidir.  Bu  tu sh u n ch ad an   ko'rinib  turibdiki,  birinchidan,  budjet  bu  pul 
m ablag'larini  tashkil  etish  va  xarajat  qilish  shakli  hisoblanadi,  ikinchidan, 
budjet  davlat  va  m ahalliy  hokim iyat  organlarining  funksiyalarini  ta ’m in- 
laydi.
H a r  qanday  kategoriyaning,  shu ju m lad a n ,  budjetning  m ohiyati  uning 
vazifalarida  nam oyon  bo'ladi.  Budjet  keng  moliyaviy  kategoriya  bo'lganligi 
sababli  unga  m oliyaning  barcha  vazifalari  xosdir.
Budjetning  quyidagi  asosiy vazifalarini  ko'rsatib   o 'tish im iz  m um kin:
-  milliy  darom adni  qayta  taqsim lash;
20

---

-  iqtisodiyotni  tartibga  solish;
-  budjet  sohasini  moliyaviy  t a ’minlash;
-d a v la tn in g   ijtim oiy siyosatini  am alga  oshirish;
-  m arkazlashgan  pul  m ablag‘lari  jam g'arm alarini  tashkil  etish  va  foy­
dalanish  ustidan  nazorat  o ‘m atish.
Budjet  om m aviy-huquqiy  kategoriya ybo‘lib,  norm ativ  ta rz d a  m ustah- 
kam lanadi  va  davlat  (m a ’m uriy-hududiy  tuzulm alar)  m anfaatlarini  am alga 
oshirishda  xizm at  qiladi.