Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Birinchidan.  Bozor  iqtisodiyotining  obyektiv  qonunlaridan.  B ozor  iq­
tisodiyoti  erkin  va  huquqiy  m unosabatlam i,  har  kim   to m o n id an   qonunsiz 
aralashishini  yoqtirm aydigan  m unosabatlam i  talab  etadi.  Ilgari  iqtiso­
diyotni  b u y ru q -m a’m uriyatchilik  asosida  boshqarishda  davlat  o 'z in in g   va
14

---

boshqa  m ulk  shaklidagi  korxonalam ing  darom adlari  istagancha  qayta 
taqsim lar  edi.  Budjet  darom adlari  xilm a-xil  to 'lo v la r 
va 
ajratm alardan 
tashkil  to p a r  edi.  U lam in g   stavkalarini  davlat  xohlaganicha  o 'zg a rtira r  va 
m arkazlashgan  fondga  olib  q o 'y a r edi.
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  davlat  bilan  turli  m ulk  shaklidagi  kor­
xona,  birlashm a  va  tashkilotlar,  aholi  o'rtasidagi  m unosabatlar  faqat  q onu- 
niy,  huquqiy  dem okratik  asosga  o'tadi.
Bu  m unosabatlar  q o n u n   chiqaruvchi  organ  tasdiqlab  bergan  soliqlar 
orqali  am alga  oshiriladi.
Ikldnchidan.  Ilgarigi  buyruqbozlik,  iqtisodiyotni  m arkazlashgan  bosh­
qarish  davrida  o 'm a tilg a n   soliqlar  b o zo r  iqtisodiyotini  boshqarish  davriga 
m os  kelm ay qoladi.
Bu  davrda  korxona  va  tashkilotlarga  keng  moliyaviy  erkinliklar,  ya’ni 
o ‘z  moliyaviy  m anbalarini  o 'zla ri  taqsim lashi,  o 'z   ishchi  va  xizm atchilariga 
ish  haqini  o 'z la ri  belgilashi,  bahoni  o 'zla ri  aniqlashi  budjetga  h ar  xil 
to 'lo v la r em as,  balki  qonuniy,  q a t’iy  soliqlar  bo'lishligini  talab etadi.
Ish  haqi  xarajatlarining  oshib  ketishi  natijasida  foydadan  ajratm aning 
tushm ay  qolishi  yalpi  daro m ad d an   soliqqa  o'tishga  zam riyat  yaratadi.
O borot  solig'i  esa  asosan  davlat  belgilaydigan  bah o lar  farqi  sifatida 
ifodalanar  edi.  K orxona  va  tashkilotlarga  o 'z   tovar  va  xizm atlariga 
baholam i  o 'zla ri  belgilash  huquqi  berilganligi  davlat  q o 'lid a n   bu  huquqni 
olib  qo'ydi.  Endi  bah o lar  farqi  b o 'y ich a  oborot  olish  im koniyati  yo'qoldi. 
S huning  u chun  bu  soliqni  h am   tubdan  o'zgartirib 
qo'shilgan 
qiym at 
solig'iga  o 'tildi.
Uchinchidan.  B ozor  iqtisodiyotiga  o 'tish   davri  o g 'ir  b o 'la r  ekan,  bu 
davrda  ishlab  chiqarish  darajasi  pasayishi,  ishsizlar  sonining  ortib  ketishi, 
m oliyaviy  tanqislik,  pul  inflatsiyasi,  bah o lam in g   keskin  oshib  ketishi  yuz 
berib,  budjet  xarajatlarini  te z  ko'payib  ketishiga  ham   olib  keldi.  U lam i 
qoplash  u c h u n  esa  salm oqli  darom adlar  bo'lish i  talab  etildi.  D arom adlam i 
faqat  to 'g 'ri  soliqlar  orqali  budjetga  jalb  qilish  yetarli  bo'lm ay   qoldi. 
S huning  u ch u n   to 'g 'ri  soliqlardan  tashqari  egri  soliqlam i  qo 'llash   zarur 
bo'ldi.