Soliq akademiyasi

7.
Qadimgi Sharqliklar duyoqarashi va tafakkurining o’ziga xosligi. 
Qadimgi Sharq kishisi sababli natija munosabatlarni tushungan va farqlagan, biroq ularni 
mujmal va qounga mos bo’lmagan hodisa sifatida, ko’pchiligi esa shaxsiy qudrat sifatida ongli 
va ixtiyoriy idrok qiladi. Sabablarni izlashda “qanday” deb emas, baliki “kim” deb so’rashadi 
(“hodisada kim aybdor”), “ixtiyoriy, aniq maqsadda harakat qilganni” izlashgan. “Sabablarni” 
bunday idrok qilish oqibatida mifologik tafakkur ayrim va buguncha, bir-biriga o’xshash har 
qanda y tashqi moslikni qabul qiladi. Funksional aloqadorlik sifatida makon va zamondagi har 
qanday bog’likligi haqida gapirishga imkon to’g’iladi. Fikriy bog’liklik bilan o’xshash 
gapirishga imkon to’g’iladi. Qandaydir yangi narsani ko’rib inson o’ziga deydi: “Bu yangi 
narsa nimaga o’xshaydi?”-va unga o’xshash narsani o’zidan va ajdodlari tajribasidan izlaydi. 
Хususan, “asl namuna” tamoyili keng tarqalgan bo’lib, unga ko’ra hayotdagi barcha muhim 
narsalar (ehrom, podsho hokimiyati, inson) ilohiy qudratning “asl namunasiga” muvofiq 
yaratilgan. 
Olamni mifologik tasavvur qilish uning nihoyatda tartibli, qat’iy iyerarxik qurilishida 
ifodalanib, uning asosi turli xil oppozatsiyalar tizimi hisoblanadi. Aynan shular mifologik razmiy 
tasniflashdagi dastlabki “poydevor” hisoblanadi. 
Mifologik tafakkurning tafakkurning muvofiq va o’xshash jihatlari uning an’anaviyligi 
bilan bevosita bog’liq. An’ana bir-biriga yaqin, biroq mohiyatan boshqa bo’lgan hodisalar urf-
odat, marosim, ibodat, udum, odob singari faoliyatda namoyon bo’ladi. Bularning bari u yoki bu 
sinuatsiyadagi aniq axloq dasturiga ega bo’lib, harakatning to’g’riligini kafolatlaydi, noto’g’ri 
harakatlarni ogohlantiradi, negaki an’analar negizida sotsiumning katta tajribasi mujassamdir. 
Qadimgi Sharq madaniyatida an’analarga asoslanish ustun turadi. Ajdodlar an’anasi, 
tajribasi mutloq haqiqat kabi baholangan. Mutloq haqiqat hukmronligi bilan, D.S.Lixachev 
ta’kidlashicha “odoblik” bog’lik bo’lgan. Qadimgi Sharq kishisining axloqi harakat va faoliyatda 
muqaddas an’analarni qayta tiklashga qaratilgan “ilohiy o’rnatilgan” me’yor va qoidalarga 
borib taqaladi. 

---

30 
Mifologik tafakkurning o’ziga xos xususiyati shundaki, qadimgi sharq kishisi o’zini har 
doim sotsiumning bir qismi deb his qilgan, sotsium esa koinot kuchiga bog’liqlikda, tabiatga 
aralashgan holda ko’rinadi. Garchi, qadimgi Sharq madaniyatining turli qirralarida shaxsni 
individual lashtirish imkoniyatlari mavjud bo’lib, ular har doim individning turmush sharoitlarini 
belgilovchi asosiy sohalarga nisbatan ikkinchi darajali hisoblangan. 
Qadimgi Sharqda makonning paydo bo’lishi chegaralanishi alohida o’rin tutadi. Qadimgi 
Sharq mifologiyasida kosmogenez jarayoni Хaosning ajralishi sifatida namoyon bo’ladi (Misol 
uchun, hindlarda Indra haqi da mif, Mesopotamiyada Marduq haqida). artibli uyushgan makon, 
betartib makonga qarama-qarshi qo’yiladi. Тabiiyki, tartibli, tashkiliy jihatdan uyushgan makon-
”yaxshi”, “o’z” makonning, undan tashqarida “begona”, “uning” betartib, tashkiliy uyushmagan 
“xunuk” makoni-ko’chmanchilik, ibtidoiylik dunyosi joylashgan. 
Diniy aqidalar hukmronligi kishilar xayotini belgilaydi. Inson qayerda osmon bo’lsa-
xudolar dunyosi va yerni-odamlar denyosi deb bildi. Ular doimo o’zaro munosabatda, bir 
butunlikda olam daraxtining tanasi va shoxlari kabi viqor bilan yashashgan. Хudolar insonlar 
hayotining barcha sohalariga faol yashashgan, uning tug’ilishi, o’limini va o’limdan keyingi 
taqdirini belgilagan. O’sha davrlarda diniy ta’limotlar dan tashqari hech qanday boshqa 
dunyoqarash bo’lmagan. Inson xudolardan hatto arzimas narsalar haqida maslahat so’ragan va 
unga xatlar yozib ibodatxonaga olib bergan.