Soliq akademiyasi

5.
 
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. 
Dunyo tarixida ibtidoiy tasviriy san’at, xususan, g’orlarning devorlariga turli tasvirlar 
chizish so’nggi paleolit davriga oiddir (Ispaniya, Altamir g’ori). O’rta Osiyoda ungurlar va 
qoyatoshlarga ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo bo’ladi. Neolit davriga kelib esa 
rivojlangan bosqichga ko’tariladi. Kaltaminor, Hisor, ayniqsa Joytun madaniyatiga mansub 
yodgorliklardan ibtidoiy san’atning turli namunalari topilgan. O’rta Osiyoning tog’lik 
hududlarida keng tarqalgan qoyatosh rasmlari ishlanish usuliga ko’ra ikki xil. Bir xillari bo’yoq 
(oxra) bilan, ikkinchi xillari esa urib-o’yib ishqalash, chizish usuli bilan ishlangan (petrogliflar) 
rasmlardir. 
O’zbekistondagi qoyatosh rasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy, 
Bironsoy, Ko’ksaroy, Тakatosh, Тeraklisoy kabilar bo’lib, ular yuzdan ziyoddir. Bu yerdagi 
qoyatoshlarda O’zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami vakillarining rasmlarini 
kuzatish mumkin. Ular ibtidoiy fuqalar, sherlar va yo’lbarslar, qoplon, tulki va bo’rilar, bug’u va 
jayron kabilardir. Rasmlar orasida o’q-yoy, uzun qilich, xanjar, dubulg’a, qopqon kabi narsalar 
ham ko’pchilikni tashkil etadi. 
Eng qadimgi rasmlar Zarautsoy (Surxondaryo) bo’lib, bu rasmlar mezolit-neolit, ya’ni 
mil avv. VIII-IV ming yilliklarga oiddir. Qoyatosh rasmlari orqali o’sha davr odamlarining ov, 
mehnat va jangovar qurollarini bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi 
avlodlarimizning G’oyaviy qarashlari va diniy e’tiqodlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. 
Shuni ta’kidlash joizki, ibtidoiy san’atning eng rivojlangan bosqichi neolit davriga oiddir. 
Bu davr Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlariga mansub yodgorliklardan ibtidoiy 
san’atning juda ko’plab namunalari topilgan. Neolit davri odamlari idishlarga har xil rangdagi 
bo’yoq bilan turli naqshlar, odam va hayvon tasvirlarini ifoda etganlar. Shu bilan birga loydan 
yasalib, pishirilgan ayol haykalchalari neolit davri san’atining nodir namunalari hisoblanadi. 
Odamlar yashagan manzillardagi qoya suratlar, bronzadan yasalgan turli xildagi 
taqinchoq mehnat va urush qurollari ibtidoiy jamoa davri kishisining hayotini bilishga yordam 
beradi. Bu suratlar birmuncha sodda bulishiga qaramay ibtidoiy jamoa davri kishilari hayoti 
ularning yovvoyi hayvonlarni ov qilayotgan vaqti ishonarli talqin etilgan. Chopib borayotgan 
yovvoyi qo’tos, shoxli buqalar va niqob ostiga yashirinib hujum qilayotgan odamlar tasviri orqali 
ibtidoiy jamoa davri rassomi shu ov manzarasidagi kuchli harakat va hayojonni ustalik bilan 
ko’rsata olgan.
Fop devorlariga ishlangan suratlar O’zbekistonda, jumladan Boysun va Termez 
tumanlari, Samarkand, Toshkent, Jizzax, Xorazm, Fargona tumanlaridan arxeologlar
tomonidan ko’plab topilgan. Bu suratlarning nigatikasi juda chegaralangan. Asosan

---

23 
hayvonlar tasviri yoki ov manzaralari in’ikos etgan. Shu bilan birga uy hayvonlari g’am 
tasvirlangan. Bu tasvirlar ibtidoiy jamoa tuzumidagi o’troq holda hayot kechirayotgan 
odamlarning tevarak-atrofni o’ziga buysundirish, ular tafakkurining taraqqiy etib borayotganini 
tuhunishda muhim rol’ o’ynaydi. 
Eramizdan avvalgi asrlarningoxirlari va yangi eraning boshlarida O’zbekistonda
kulolchilik borasida jiddiy rivojlanish sezildi. Turli shakldagi hum va ko’zachalar qo’lda 
bajarilgan. Ularning tashqi bezagiga e’tibor berilganligi seziladi. Keyinchalik hum yuzasi 
chiziqli naqshlar bilan bezatila boshlangan. Bu davrlarda oltindan, kumushdan bezak va amaliy 
buyumlar ishlash san’ati ham keng tarqala boshlagan. Tasviriy san’atda ham mavzu kengaya 
borgan. Bu o’rinda yuz manzaralarini aks ettiruvchi bo’rtma tasvirlar, jangchilar obrazi 
diqqatga sazovordir. Quldorlik davrida ham O’rta Osiyoda san’atga qiziqish kuchli bo’lgan.
Boylarning uyi, ibodatxona devorlari suratlar, naqshlar bilan bezatilgan. 
O’rta Osiyo hududlarida yozuv yaqin kunlarga qadar mil.avv. V-IV asrlarda paydo 
bo’lgan deb kelinar edi. So’nggi yillardagi tadqiqotlar boshqacharoq xulosalar bermoqda. 
Хususan, 2000 yilda Janubiy Тurkmanistondagi Gonurtepa qo’hna shahrida ochilgan qabrlarning 
biridan mil.avv. III ming yillikka oid o’yma sopol muhr topildi. Unda mixxat yozuvlar bor edi. 
Janubiy Тurkmaniston qadimiyatining bilimdoni V. Sarianidi va amerikalik mutaxassis Т. 
Sharlachlarning fikricha, bu hildagi muhrlar faqat podsho atrofidagi, podsho saroyiga yaqin 
shaxslarga tegishli bo’lishi mumkin. Mesopotamiyadagi Sargon muhrlarini (mil.avv. 2250-2200 
yy.) eslatuvchi Gonurtepa muhri mahalliy xom ashyodan tayyorlangan bo’lib, undagi mixxat 
yozuvlar «Lukaks xo’jalik va qullar hukmdori», deb o’qildi. Ushbu yozuv bu yerdagi bronza 
davridayoq yakka hukmdor boshqaruvi va Mesopotamiya bilan o’zaro aloqalardan dalolat 
beradi. 
Shuningdek, so’nggi arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, O’zbekistonning janubidan ham 
piktografik beigi-yozuvlar topilgan. Тadqiqotchi Sh. Shaydullayevning fikricha, Jarqo’ton 
yodgorligidan sopollarga bitilgan 47 ta belgidan iborat yozuvning topilishi ajdodlarimizning 
bronza davrida piktografik yozuvni yaratgani va o’z fikrini turli belgilarda ifodalaganini 
ko’rsatadi. Shuningdek, Sheroboddagi G’oz qishlog’i yonidagi ilk temir asriga oid yodgorlikdan 
tosh o’g’ir (keli) topilgan bo’lib, uning sirtida umumiy soni 14 ta bo’lgan piktorafik belgi-yozuv 
mavjud. Sh. Shaydullayev bu beigini Misr iyeroglifikasi bilan solishtirib ulardan biri «haqiqat», 
yana biri esa dunyoning aylanishi, ya’ni, «charxpalak» deb o’qilishi mumkinligini taxmin qiladi. 
Хullas, bronza davri va uning oxirlariga kelib o’lkamiz hududlarida yozuv paydo bo’lganligi 
ilmiy asoslanmoqda hamda keyingi tadqiqotlar bu masalaga yanada oydinlik kiritishi 
shubhasizdir.