Sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari

Logometr (logos va ... metr) — ikki elektr kattaliklar (mas, tok kuchi) orasidagi nisbatni aniqlaydigan oʻlchash mexanizmi; magnitoelektr, elektromagnit, elektrodinamik, ferrodinamik xillari bor. Magnitoelektrik L. eng keng tarqalgan; bunda gʻaltak doimiy magnit maydonida aylanadi. Bunday kattalikning oʻzgarishi aylanuvchi momentlarning muvozanatini buzadi. Natijada galtak va unga biriktirilgan mil (strelka) ana shu oʻzgarishga mos holda ogʻadi. L. olshetrlarda, fazometrlarda, chastotomerlar va boshqalarda qoʻllanadi

2. 
   Spektral nisbatli (rangli) pirometrlar.
   

Spektral energetik ravshanlik va integral nurlanish moddaning fizik xossalariga bog‘liq. SHuning uchun pirometrlar shkalasini absolyut qora jism nurlanishi bo‘yicha darajalanadi. Xarorat ortishi bilan spektral energetik ravshanlikning ortishi turli uzunlikdagi to‘lqinlar uchun turlicha va nisbatan uncha yuqori bo‘lmagan xaroratlar sohasida absolyut qora jism uchun Vin tenglamasi bilan tavsiflanadi:

3. 
   (10.1)
   

bunda E_0λ — λ uzunlikdagi to‘lqin uchun absolyut qora jismning spektral energetik ravshanligi; T—jismning absolyut xarorati; S₁, va S₂ nurlanishning qabul qilingan birliklar sistemasiga bog‘liq bo‘lgan konstantalari qiymati; h — Plank doimiysi; S—yorug‘lik tezligi; S₂ = NhC/R_g , N—Avogadro doimiysi; R_g—universal gaz doimiysi; e—natural logarifm asosi.
Turli uzunlikdagi to‘lqinlarning spektral energetik rav­shanligi bir xil bo‘lmagani uchun Vin tenglamasini optik pirometriyada ma’lum uzunlikdagi to‘lqinlar uchun qo‘llaniladi (odatda to‘lqin uzunligi 0,65 yoki 0,66 mkm bo‘lgan qizil rang uchun). Vin tenglamasidan taxminan 3000 K gacha bo‘lgan xaroratlar uchun foydalansa bo‘ladi. Undan ham yuqoriroq xaroratlarda absolyut qora jismning nurlanishi jadalligi Plank tenglamasi bilan xarakterlanadi:

4. 
   (10.2)
   

Absolyut qora jismning integral nurlanishi Stefan — Bolsman tenglamasi bilan tavsiflanadi:

5. 
   (10.3)
   

bunda S₀ —absolyut qora jismning nurlanish doimiysi; T — nurlanayotgan sirtning absolyut xarorati, K.
Real fizik jismlar energiyani absolyut qora jismga Ka­raganda kamroq jadallik bilan nurlantiradi. Kvazimonoxromatik pirometr bilan ham to‘la nurlanish pirometrii bilan o‘lchash natijasida shartli xarorat deb ataladigan xaroratga ega bo‘linadi. SHartli xaroratdan (ravshanlik xaroratidan) haqiqiy xaroratga o‘tish uchun Vin tenglamasini o‘zgartirishdan foydalaniladi.
Fizik jismning kvazimonoxromatik pirometr yordamida o‘lchangan yorug‘lik xarorati T_ya bo‘yicha haqiqiy xarorati T qiymati quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:

6. 
   (10.4)
   

bunda T_ya— jismning pirometr yordamida o‘lchangan ravshanlik (shartli) xarorati, K; λ—to‘lqin uzunligi, mkm; S₂—Vin tenglamasi doimiysi; ε_λ— jismning berilgan to‘lqin uzunligi uchun qoralik darajasi.
Real jism xarorati T ning to‘liq nurlanish pirometri yordamida o‘lchangan haqiqiy qiymati quyidagi formula bilan ifodalanadi:

7. 
   (10.5)
   

bunda T_u—to‘liq nurlanish pirometri bilan o‘lchangan shartli xarorat, ε —barcha uzunlikdagi to‘lqinlar uchun jismning qoralik darajasi.
3.Termoelektrik termometrlar.
Termojuftlangan elektr o'lchash asbobi termoelektrik asbob deyiladi. U haroratni 50 dan 25000С gacha o'lchash uchun qo'llaniladi va boshqa asboblarga solishtirilganda qator afzalliklarga ega: o'lchashlarda aniqligi yaxshi, ularning mutlaq qiymatlarini katta haroratlar oralig'ida o'lchash mumkinligi, bir nechta termojuftlarni qayta ulagich yordamida bitta elektr o'lchash asbobiga ulash bilan harorat nazoratini markazlashtirishga imkon beradi. Haroratni o'lchash uchun termoelektrik termometrlar ishlatishi termojuftning termoelektr yurituvchi kuchi haroratga bog'liqligiga asoslangan. Termoelektr yurituvchi kuch ikki xil o'tkazgichdan tuzilgan zanjirda, bu o'tkazgichlar ulangan joylarida haroratlar farqi natijasida hosil bo'ladi (1-rasm). Termoelektrik termometrlarni tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallarga qator talablar quyiladi: issiqlikka chidamlilik, issiqlikka mustahkamlik, kimyoviy chidamlilik, barqarorlik, tiniqlik, darajalangan tavsiflari chiziqliligi, yuqori sezgirligi va boshqalar. Ularning orasida majburiy va ma'qul keladiganlari bor. Majburiy talablar qatoriga darajalangan tavsiflar barqarorligi va ma'lum termoelektrik xossalarga ega kerakli miqdorda materiallarni qayta ishlab chiqarish kiradi. Qolgan talablar esa ma'qul keladigan bo'ladi.
Tuzuvchi: Axmedov Sh.S
Kafedra mudiri: Quchqarov A.A
“Sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari” fanidan
oraliq nazorat savollari
4-savol
1.Suyuklik termometrlari.
Suyuqlikli termometrlar — 200°S dan +600°S gacha oraliqdagi xaroratni o‘lchash uchun ishlatiladi. SHisha termometrlarning ishlatilish usuli sodda, aniqligi etarli darajada yuqori va arzon bo‘lgani sababli laboratoriya va sanoatda keng tarqalgan. Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr ichiga o‘rnatilgan termometr suyuqligining hajmi xarorat ko‘tarilishi yoki pasayishida o‘zgarishiga asoslangan. SHisha termometrlarning suyuqligi sifatida simob, toluol, etil spirt (etanol), kerosin, petroley efir, pentan va boshqalar ishlatiladi. Ularning qo‘llanilish chegaralari 5.1-jadvalda keltirilgan.
Suyuqlikli termomegrlar orasida eng ko‘p tarqalgani simobli termometrlardir.

Termometrga solinadigan suyuqliklar 5.1-jadval

Suyuqlik	Qo’llanish chegaralari, ^0C da
	pastki	yuqori
Simob	-35	600
Toluol	-90	200
Etil spirt (etanol)	-80	70
Kerosin	-60	200
Petroley efir	-120	25
Pentan	-200	20

2. Xarorat o’lchash vositalarining tasnifi.

Zamonaviy harorat o’lchash asboblari turli usul va vositalarga ega. Har bir usul o’ziga xos bo’lib, universal xususiyatga ega emas.

Eng qo’lay, aniq va ishonchli o’lchash usullari haroratning birlamchi o’lchov asboblari sifatida Qarshilikning termoo’zgartkichi va termoelektr o’zgartkichlardan foydalanadigan kontaktli usullardan iborat.

Nazorat qilinadigan muhitlar tashqi sharoitni o’zgartirganda fizik xossalarning turli agressivligi va to’rg’unligi darajasi bilan suyuq, sochiluvchan, gazsimon yoki qattiq bo’lishi mumkin.

Haroratni nazorat qilish vositalarining mavjudligi nazorat qilinayotgan muhit, ob‘ekt, ishlatilish sharoitlari va texnik talablarning turlichaligidadir.

3.Magnitoelektrik millivlotmetrlar
Hozir termoelektr termometrlar (termoparalar) dagi TEYUK ni o‘lchash uchun magnitoelektr millivoltmetrlar, potensiometrlar va o‘zgartgichlar keng qo‘llanilmoqda.
Millivoltmetr — magnitoelektr o‘lchash asbobi bo‘lib, ularning ishlash prinsipi uning qo‘zg‘aluvchan ramkasidan o‘tayotgan tokning o‘zgarmas magnit maydoni bilan o‘zaro ta’siriga asoslangan.

Tuzuvchi: Axmedov Sh.S

Kafedra mudiri: Quchqarov A.A
“Sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari” fanidan
oraliq nazorat savollari
5-savol
1.O’lchash xatoliklari.