Sáne: Nókis 2023 j “tasdiyqlayman”

I. 3. Metomarfizm túrleri
Taw jnslarga tásir kórsetiwshi tásir kórsetetuǵın hújjet, geolog sharayatları kompleksi boyınsha metamorfizm altı: dynamometamorfizm, kontaktli, metasomatic hám autometamorfizm túrleri ajratıladı.
Regionlıq (dinamotermal) metamorfizma iri maydanlardi qamtıp aladı, deformatsiya hám búrme tikleniwlerinde júz boladı. Odaǵı taw jınıslerın quraytuǵın mineral -túrlerdiń tárep ózgerib baradı. Bul process járdem kiyim-kensheklew bulgan suwlı mineral jınıslerı ogir suwsız mineral jınıslerı menen orın almasadı.
Metamorfizm procesi ústinde júdá kóp ilimiy jumıslar alıp barılǵan hám talay máseleler sheshilgen. Kópshilik ilimpazlar metamorfizm ura boyınsha 3 hám tiykarǵı zonalarǵa ajratadılar : yukori - epizone, orta - mesozone hám tereń - katazona.
Episonade - temperatura hám temperatura ótken boladı. Busonaga has minerallar kóbirek gidroksillar (OH), chloritlar, epidote, zoisite, sericite, biotit, actinolite, hornblende hám glauconitdan ibarat bolıp, bulardan tısqarı onıń albite hám garnet quramındaǵı minerallar uchraidi.
Mesozone ortasha hám temperaturaǵa iye boladı. Busonade yukoridagi gidroksidi minerallardan tısqarı, disten, staurolit, almandin, pirop, plagioklaz uchraidi. Jınısleri slate structura iye boladı, lekin bul epizonaga strukturası salıstırǵanda kúshlilew rawajlanǵan.
Katazonadagi metamorfizm procesi joqarı gidrostatic stress hám temperaturada (minerallar eriw noqatına jaqın boladı ) keshedi. jinsde slanets tekstura, plastik jaǵdayǵa keledi hám quramına sillimanite, almandine, pyroxene, olivin, pyrope, cordierite, spinel, anorthite, albite, atız spati, biotite aegirin, andasite, vesuvian hám boshka kup mineralar uchraidi. Joqarı joqarı temperatura hám quwat minerallar da bar. Bularǵa kvars, rutil, titanit, magnetit, kalsit, albit hám baslar kiredi. Bul minerallar quramına (OH) bolmaydi.
Regionlıq metamorfizm processleri progressive hám regressive menshikliiyatlarga iye bulishi múmkin. Hár eki halda da bul processler ultrametamorfizm alıp keledi.
Rrogressiv metamorfizm temperatura hám temperatura quwatlarınıń sharayatlarında ámelge asadı hám tómen temperaturalı mineral kompleksi ornına joqarı temperaturasınıń payda bolıwında kórinetuǵın boladı.
Arxey hám proterozoy jasındaǵı metamorfik tuwındılardan tuwındı mintakalar ushın polimemorfizm boladı. Degende polimorfizm metamorfizm processleriniń polychron ústeme túsiwi tufaili tojinslariniń kóp basqıshlı óshiriw túsiniledi.
Regionlıq metamorfizm eń keń tarqalǵan jınıslerı bulib jasıl slaneslar, slaneslar crystals, gneisslar, amphibolitelar, marmarlar, quartzitlar esaplanadi. Olar kúsh aktiv deformatsiyalangan, quramalı búrmelengen katlamlar, linzalar hám katlamalar formasında jatadı.
Júdá Shuqırda ultrametamorfizmi (15 - 20 km), geosinklinal wálayatlardıń orogen basında vujudga Keledi.
Ultrametamorfizm shaxsiviy metamorfizming hususy holi bolıp, arnawlı bir tabiy-ximiyavy sharaitlarda keshedi. Bul migmatizatsiya hám granitizatsiyadan ibarat. Ultrametamorfik jınısler suyıqlanganic quwatlanganniń sesilarli tásirinde payda boladı. Ultrametamorfizm yukori bulib yukori temperatura, suwdiń ximiyavy aktivligi xamda ushqısh komponentler (K, H2 O, HF, P2 O5, etc.) keltirilish sharayatları esaplanadi.
Migmatitaciya - berliles metamorfik jınıslerǵa yamasa ishkorli metasomatism graniteli magmaniń kiriwi tufaili aralas quramlı (migmatite) jınıslerdıń payda bolıw procesi.
Granitizasiya - tojinslariniń hám mineral quramı uzgarib granitelarga ailaniw procesi xisobladi.
Ultrametamorfizmda tiykarlanıp magmatitlar, granitelar hám gneys-granitler payda boladı.
Avtometamorfizm. Magmatik taw jınıslerındaǵı temperaturanıń jaǵdayı nátiyjesinde olardaǵı ushqısh hám tez háreketleniwshi komponentler hám de gidrotermal suw tásirida ózgeris procesine autometamorfizm dep ataladı.
Dinamometomarfizm er jarıqları zonasında joqarı temperatura sharaitida yonalgan stress (stress) astında vujudga keledi hám taw jınıslerınıń úlken kristallanmasdan turıp bir bólekleniwi hám tallonga shıǵıwınan ibarat boladı. Dinamo-metamorfizm ónimleriniń bir bólekleniw dárejesi buyicha tektonik brekchiyalar, keteklasitlar hám milonitlar ajratıladı.
Termal metamorfizm. Magma litosferanıń joqarı qatlamlarına eliriwinde shógindi hám boshka jınıslerdı jarıp shıǵıp, átirap daǵı taw jınıslerın ózińiń joqarı temperaturası menen qızitadi, bir bólegin eritadi hám olar menen ximiyavy reaksiyaǵa aralasıp, o'gartiradi. Bujarayon termal metamorfizm dep ataladı. Termal metamorfizm zárúrli hillaridan biri kontakt metamorfizmi. Bul hodis intrusion yondosh jınısler menen payda bolǵanı ushın kontakt metamorfizm dep júritiledi. Kontakt metamorfizmi óz gezegid ekige: kontakt metamorfizm hám metasomatik metamorfizm bólinedi.
Kontakt Metmorfiziminde magma suw hám korbanat menen birge basqa strukturanı berip yamasa qabıl kilib, átirap daǵı jınıslerdıń ximiyalıq quramın ózgertiredi. Bul processda skarnlar, madanli, metasomatic jınısler payda boladı. Termal metamorfizmniń hádiyselerlik metamorfizmdan parqı stresstiń kuksizligi hám magmaniń yondosh jınıslerǵa qısqa waqıt tásir etiwi bolıp tabıladı. Onıń ushın ózgergen taw jınıs zonalarınıń onsha keń bolmay, ol tek eki jınıs kontakt boylap rawajlanadı.
Kontakt metamorfizm-kán mineral quramı intruziv dene kontaktidan uzaqta payda boluvchi tómen temperaturalı gidroksidi kompleksten intrusion yakinida joqarı temperaturalı kompleksge shekem ózgeredi. Kontakt-termal metamorfizm túrleri baslanǵısh jınıslerdıń moddii quramı hám process keshken sharaitlarga baylanıslı boladı. Bunda muskovite-hornfels, amphibole-hornfels hám pyroxene-hornfels komplekslerin ajratıladı.
Kontakt metamorfizm nátiyjesinde magma janındaǵı shógindi jınısler qayta kristallanadi, bazan hátte ximiyalıq quramı ózgerip ketedi. Mısalı, kontaktǵa jaqın orındaǵı oktosh katlami kristallanib marmarga ailanadi. Saz hám kumtoshli jınısler hornfels hám crystalli jınıslerǵa aylanadı. Magma massasınan uzaqlasqan tárepke, shógindi jınısler daǵı metamorfizm procesiniń intensiveligi hám tásir dárejesi azayıp baradı. Bunday jınıslerdı er júzine shıǵıp qalǵan hám kámalǵan orınlarda ushıratıw múmkin. Mısalı, Ózbekstannıń garbidagi Koratepa hám Zirabulok tawlarındaǵı granite intrusive kontaktidagi jınısler buǵan júdá yahshi mısal bulaoladi.
Metamorfik metamorfizm (metasomatosis) - bul taw jınıslerınıń ximiyavy hám mineral quramı óshiriwge alıp keliwshi bir bólektiń shıǵıp ketiwi, boshkalariniń bolsa kirip keliwi procesi bolıp tabıladı. Metasomatosis processinde minerallardıń eriwi hám bir-biriniń ornın iyelewi tog jınıslerınıń kattik jaǵdayında kólemi ózgermeytuǵınnan turıp birge keshedi.
Metasomatozda bas agent bolıp kóbinese magmatik hám post-magmatik iskerlik menen genetikalıqist boglik bulgan ximiyavy aktiv eritpeler hám gazlar esaplanadı. Olardıń kirisiw jolları tektonik bir bólekleniw zonaları bulib, ol jaǵdayda eritpelerdiń aktiv cirkulyatsiyasi - ketchadiniń filtratsiya migratsiyasi; bunnan tısqarı, keyin jarlarınıń metasomatik óshiriw granulalar boslıqlarǵa eritpelerdiń diffusionsi baylanıslı bolıwı múmkin.
Taw jınıslerınıń ózgerisler aktivliga hám chastotası metamorfizmga alıp keliwshi eritpelerdiń ximiyalıq quramı (ishkorli, acidali, tıyanaqlı ), sud konsentrasiyasi, temperatura, ulıwma ulıwma ulıwma hám de metamorfizmga uchrayotgan tuwrıdan-tuwrı quramı hám strukturasına baylanıslı baladı. Metasomatik processlerdiń ónimleri metasomatitlar dep ataladı hám uziga tán mineral quramı, strukturası hám texsturasi menen parıq etedi. Olar ushın kuyidagilar:
- baslanǵısh forması saklanib kolgan halda bir mineraldıń menen orın almasınıwı natijasi xisoblanuvchi pseudomorphosing rivojlaniwi;
- oraylıq monomineral hám minerallar sanı kem bulgan jınısler formalanıwshı metasomatik denelerdiń zona dúzilisi;
- túrli ólshemli kristallı struktura hám dag'li textur rivojlaniwi
Metamorfizm Bunday túrinde qáliplesetuǵın ámeliy tárepten zárúrli esaplanǵan hám eń keń tarqalǵan taw jınıslerı bulib skarnlar, greizenlar, ekilemshi quartzitlar, propylitlar, berezitlar hám listvenitlar esaplanadi. Bul metasomatitlarda júz elementlerdiń konsentraciyasına járdem beredi, olar polimetallar, kalay, volfram, molibden, altın hám boshka paydalı qazilmalarniń zárúrli áhmiyetke iye bolǵan úlesin qosadı. Metamorfizm processleri menen kópshilik foidali qazilma kánleri baylanıslı. Bunda, ainiksa, tashviqiy metamorfizm hám metasomatozniń áhmiyeti úlken boladı.