Sáne: Nókis 2023 j “tasdiyqlayman”

I. Tiykarǵı bólim
I. 1. Ulıwma maǵlıwmatlar
Taw jınıslerınıń joqarı temperaturası, basım hám gaz hám de erigen kompanentlar tásirinen ózgeriwi metomarfizm dep ataladı.
Metomarfizm processinde taw jınıslerınıń ximiyalıq hám mineraal quramı, strukturası, jatıw jaǵdayı ózgeredi. Shógindi hám magmatik taw jınıslerı, geyde metomarfik jınıslerdıń ózi da metomorfizmga ushraydı. Bulardıń metomorflasqan jınısler dep ataladı.
Metomarfizm keshetuǵın jer ishinde 5 km den 20 km ge shekem óradaǵı tábiyiy-ximiyalıq processlerdi biz tikkeley kóralmaymiz, olardı tek jer maydanında ashılıp qalǵan taw jınıslerın baqlaw arqalı úyreniw múmkin.
Taw jınıslerı quramalı mineral sistemasısifatida ózleri ónim bolǵan ortalıqtıń tábiyiy geografiyalıq sharayatlarında teńlikde boladı. Lekin kóp jaǵdaylarda regionlardıń geologik evolyuciyasida taw jınıslerı dáslepki sharayatdan ózgeshe jaǵdaylarǵa túsip qaladı. Bunday jaǵdaylarda taw jınıslerınıń quramına kiretuǵın minerallar kompleksi jańa sharayatlarǵa “maslasıwǵa” májbúr boladı. Bul “iykemlesiw” metomarfizm dep ataladı.
Metomarfizm sóziniń leksikalogik mánisin ózgeris procesin ańlatadı. Sonday etip, metomarfizm degende tábiyiy geografiyalıq hám termodinamik sharayatlardıń ózgeriwi sebepli strukturası, teksturasi, mineral, geyde bolsa ximiyalıq quramınıń ózgeriwine alıp keliwshi endogen processlerdiń kompleksi túsiniledi. Metomarfizmge barlıq taw jınıslerı - shógindi, magmatic hám altın ónim bolǵan metomarfik qásiyetler dús keliwi múmkin. Dáslepki jınısler protolitlar dep ataladı.
Metomarfik ózgerislerde taw jınıslerı tolıq yamasa bólek qayta ónim boladı. Eger metomarfizmda protolitlardiń dáslepki quramı hám dúzilisin tikleb bolatuǵın reliktlari saqlanıp qalǵan bolsa bunday jınısler metomarflasqan, baslanǵısh qásiyetari putkinley joq bolǵan bolsa metomarfik jınısler dep ataladı.
I. 2. Metomarfizm faktorları
Metomarfizm faktorları degende dáslepki jınıslerdıń ózgeriwine alıp keliwshi sebepler túsiniledi. Olardıń arasında temperatura basım hám taw jınıslerı menen óz arasında tásirge kirisetin ximiyalıq aktiv birikpeler ( eritpeler, flyuidlar) tiykarǵı orında turadı. Temperatura - mineral payda bolıw procesine tásir kórsetiwshi hám payda bolatuǵın mineralllar kompleksiniń belgileytuǵın zárúrli faktor esaplanadı. Taw jınıslerınıń metomorfik qayta ózgeriwi 250-1100 C temperatura aralıǵında keshedi. Metomarfik processleriniń baslanıwı taw jınıslerınıń 250 C artıq temperatóralarında ózgeriwinen baslanadı. Áyne sol shegarada ximiyalıq reakciyalar tezliginiń keskin ózgeriwi sebepli diagnoz hám metomorfizm arasındaǵı shegara ótkeriledi.
Metomarfizmniń ústki shegarası taw jınıslerınıń suyıqlana baslaw temperaturası menen belgilenedi. Temperatura asıwı menen taw jınıslerınıń qayta kristallaniw aktivligi asadı. Temperaturanıń asıwı bir qansha geologic processler sebepli ámelge asadı :
-taw jınıslerınıń óraǵa túsiwi
- suwıǵan magma
- Jer tubinnen kiyatırǵan ıssılıq aǵımı ;
- tektonik háreketler waqtında súykelisiwge baylanıslı ıssılıq generaciyasi.
Flyuidlar- minerallasqan gazsiman eritpeler shógip atırǵan maydanlar teńiz hám okeanlıq menen qaplanib olardıń túbinde shógindi toplandı hám vulkanizm procesi keshedi. Shókpeler hám vulkanitlar aldın qáliplesken jınıslerın qaplab qaladı. Waqıt ótiwi menen olar úlken shuqurliqlarǵa kómilib ketedi. Bul processler qansha uzaq dawam etse, qáliplesip atırǵanlardıń qalıńlıǵı sonsha joqarı boladı. Bunda olardıń shógiw tereńligi onlab kilometrge baradi.
Shuqirliq asqan tárepke temperatura da oship baradı. Tektonik aktiv wálayatlar geotermik gradinit 50-100 grad-km ǵa baradı. Áyyemgi póstlaqlardan bolsa gradinit ma`nisi 10 -30 grad-km quraydı. Sonday eken birdey shuqirliqdaǵı shókken túri regiondaǵı jınısler túrlishe temperaturada tásirge ushraydı.
Arxey hám Proterazoy hámeldarlarınan ıssılıq aǵımı Fanerazoy janındagiga salıstırǵanda bir neshe ret artıq bolǵan. Sol sebepli jer rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında qáliplesken taw jınıslerı aktiv ıssılıq tásirine dus kelgen.
Taw jınıslerına tásir kórsetiwshi basım litostatik ( hár tamonlama) hám stress ( Bir tárepleme) túrlerge bólinedi.
Litostatik basım taw jınıslerinig shuqirliqlarga shógiwi menen baylanıslı. Óralardaǵı jınısler túri tárepinen 3 atap aytqanda ústinde etiwshi jınıslerınıń basımına ushraydı. Ulıwma halda litostatik basım ura tárepke asıp baradı.
Stress iyis anıq kórsetilgen yunalish vektor iye boladı, onı qurawshılarınan biri oǵan salıstırǵanda kiymati boyınsha joqarı bolıp tabıladı. Stresstiń sebebi bulib tektonik háreketler tásirida jer astiniń iriń blokları jılısıwı. Basım úlkenliga mineralar metamorfizm hám dawamıd qáliplesken quramına hám moyaklar dúzilisine tásir etedi.
Júzege jaqın hám kem óralarda bir tegis tártipsiz texturega alıp keliwi múmkin. Bunda tektonik breccia Khosil bush menen keshetuǵın tektonik qaytalanıw zonlaridagi tog jınısleriniń bir bóleklaniwiilady. Joqarı waqıt dawamında tásir kusheytiwinde tojins maydalanıwı tufaili oǵan hám sóylesiw múmkin.
Metamorfik jınıslerdiń mineral quramı sirttan qosılmaytin hám sirtǵa shıǵıp ketpeytin jabıq sistemada , sirtta qosılatuǵın (shıǵıp ketetuǵın ) ashıq tabiy ximiyavy sharayatlarda hám aǵariwi múmkin.