Siyosatshunoslikka

41 0 ‘runov O. Siyosiy partiyalar tarix silsilasida // http://huquqburch.uz/uz/
view/925
143

---

Biroq hamma partiyalar ham o ‘z tarixlarida mazkur uch bosqichni 
bosib o‘tmaganlar. Odatda, ko‘pincha siyosiy klub yoki ijtimoiy-siyo- 
siy harakatlardan siyosiy partiyalar kelib chiqqan. Zamonaviy siyosiy 
partiyalar esa birdaniga ommaviy partiya sifatida shakllanmoqda.
XIX asming ikkinchi yarmiga jamiyatni katta qismini qamrab 
oluvchi siyosiy partiyalar shakllandi. Birinchi ommaviy siyosiy par- 
tiyaga 1861-yilda Angliyada asos solingan. U “Saylovlami qayd etish 
bo‘yicha liberal shirkat” deb atalgan. U “Angliya Liberal partiyasi” 
deb ham atalib, Yevropadagi birinchi ommaviy partiya sifatida tarix 
sahifalaridan o‘rin olgan. 1863-yilda Ferdinand Lassal Germaniyada 
«Ishchilaming umumgerman ittifoqi» deb atalgan birinchi ommaviy 
ishchilar partiyasini tuzgan.
Proletariatning dastlabki siyosiy tashkilotlaridan biri - bu K.Marks 
va F.Engels tomonidan 1847-yilda Londonda tuzilgan «Kommunist- 
lar ittifoqi» hisoblanadi.
Shunday qilib, partiyalar vujudga kelishining juda ko‘p yo‘llari 
mavjud. Partiyalar paydo bo‘lishining ikki asosiy sababini ko‘rsatish 
mumkin:
- siyosatda ishtirok etish sohasini ancha kengaytirgan umumiy 
saylov huquqining joriy etilishi; Quyidagi dalillarga e’tibor beraylik: 
Angliyada 1830-yilda saylov huquqidan 200 ming, 1832-yilda 600 
ming, 1883-yilga kelib esa 9 million fuqaro foydalanadigan bo‘ldi.
- ishchilar sinfining tashkiliy jihatdan rivojlanishi. Buning ta’siri 
ikki yoqlama namoyon bo‘ldi: bir tomondan, uyushayotgan prole­
tariat parlamentda va undan tashqarida uning manfaatlarini himoya 
qiluvchi ko‘plab ommaviy partiyalami yaratdi. Masalan, XX asrda 
Xitoy kommunistik partiyasi eng ko‘p a’zolari bo‘lgan ommaviy 
siyosiy partiyaga aylandi. Ikkinchi tomondan esa, raqobat taqozosi 
bilan an’anaviy siyosiy guruhlaming son jihatdan o‘sib borayotgan 
proletar partiyalariga o‘zlarining tegishli tarzda transformatsiya qilin­
gan tashkiliy tuzilmalarini qarshi qo‘yish zamrati paydo bo‘ldi.
Boshqacha aytganda, ishchilar partiyasiga qarshi turish uchun 
sarmoyadorlar o‘z partiyalarini tuza boshladilar.
144

---

Demak, bugungi kunda siyosiy partiyalar-jamiyatning muayyan 
ijtimoiy tabaqalari faol namoyondalarini birlashtiruvchi, siyosiy 
hayotda bevosita ishtirok etish orqali o ‘z manfaatlarini ifodalovchi 
siyosiy tashkilot. Yoki boshqacha izohlaganda, siyosiy partiyalar- 
qarash va maqsadlari bir bo‘lgan turli tabaqa va guruhlardagi fuqarolar- 
ning siyosiy maqsadlarini ko‘zlab tuzgan birlashmalari - tashkilotidir.
Amerikalik siyosatshunos olim D. La. Palombara siyosiy partiya- 
ning universal ta’rifini ifodalashga intilib partiyani shakllantiruvchi 
to‘rta muhim jihatni asoslagan edi:
- har qanday partiya muayyan mafkuraning, dunyoqarashning ifo- 
dachisidir;
- partiya-odamlaming nisbatan ancha uzoq vaqtga mo‘ljallangan 
institutsionallashgan birlashmasi-tashkilotidir;
- siyosiy partiyaning maqsadi siyosiy hokimiyatni egallash va
amalga oshirishdir;
- har bir partiya o'zining xalq tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga 
erishishga intiladi.
Umuman olganda, hozirda siyosiy partiyalarning shakllanishi uch 
yo‘l orqali amalga oshiriladi:
1. «Yuqoridan» shakllanish yo‘li - bu parlament guruhlari, siyo- 
siy elita, partiya byurokratlari faoliyatlari asosida amalga oshirilishi 
mumkin.
2. «Quyidan» shakllanish - bu ijtimoiy harakatlar, yoki aniq 
mafkura, yetakchi tarafdorlarining birlashuvlari asosida bo‘lishi 
mumkin.
3. Partiya shakkllanishining «aralash» usuli - bu elitar guruhlar va 
oddiy fuqarolaming birgalikdagi harakatlari asosida ro‘yobga chiqadi.
Bugungi kunda siyosiy partiyalarning jahon ijtimoiy-siyosiy 
tizimidan mustahkam o‘rin olishida ulaming institutsionallashuvi 
muhim bosqich hisoblanadi. Siyosiy partiyalarning institutsional­
lashuvi - siyosiy partiyalarning fuqarolaming odatdagi uyushmalari- 
dan to‘liq konstitutsiyaviy-huquqiy institutga aylanishi jarayonidir.